Дьон икки өрүттэрэ
Дьон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэннэр бэйэлэрэ икки өрүккэ арахсаллар:
1. Дьахтар.
2. Эр киһи.
Дьон бу икки өрүттэрэ айылҕаҕа үөскээн баар буолууларын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ быһаарарынан дьахтар сиргэ, айылҕаҕа үөскүүр, онтон эр дьон халлаантан, Үөһээ дойдуттан түһэн оҕо оҥорбуттар. Ол иһин дьон икки өрүттэрэ үөскээн тарҕаммыттар. Мин бу быһаарыыны сиргэ өйдөөх-санаалаах, салгын куттара сайдар кэлии дьон баар буолбуттарын чуолкайдаан биэриигэ туһанабын.
Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун куруук туһана сылдьалларыттан дьахталлары баттыыр, туоратар быһыылары, туспатык ааттыыры, былаат бааннарары туһамматтар.
“Дьахтар санаата аһынааҕар кылгас” диэн өс хоһооно дьахтар ырааҕы ырытан быһаарар санаата оҕо төрөтөр кэмигэр аҕыйаҕын биллэрэр. Ол барыта кыыс этэ-сиинэ ситтэр эрэ оҕо төрөтөр санаата атын бары санааларын баһыйарыттан тутулуктанар. Олоххо субу кэмҥэ туһалыыр үлэ туһунан уонна ыраах тиийэр суолталаах быһаарыылары ылыныыга, оннук быһыылары оҥорууга дьахтар өйө хойутаан тиийэрин бу өс хоһооно быһаарар.
Санаа маннык кылгааһына дьахтар этин-сиинин уратыларыттан уонна оҕо төрөтөр анала бастаан иһэриттэн тутулуктанар. Кыыс оҕо сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ уонна өйө-санаата уларыйыыта саха тылынан этиллэн сылдьаллар:
1. Кыыс оҕо.
2. Сиппит кыыс.
3. Дьахтар.
4. Эмэн дьахтар.
5. Эмээхсин.
Кыыс оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ уларыйыыта өйүгэр-санаатыгар улахан дьайыыны оҥорор. Бу уларыйыылары арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Кыыс улаатан этэ-сиинэ уларыйан барыар диэри уол оҕоттон биллэр уратыта суох өйө-санаата сайдан иһиэн сөп. Кыыс оҕолор кыра эрдэхтэриттэн харыстанар санаалара уолаттардааҕар улахан. Ол иһин тугу барытын сэрэхтээхтик оҥороллоро элбиир уонна сыыһа-халты туттуналлара аҕыйах буолар.
2. Кыыс улаатан истэҕинэ этигэр-сиинигэр уларыйыылар киирэллэр. Эмиийэ улаатар, эмэһэтэ топпойор, хамсаныыта сымныыр, бытаарар, ис уорганнара сайдыбыттара хаан тахсарыттан биллэр. Бу уларыйыы өйүгэр-санаатыгар дьайарыттан уол оҕолору көрүтэлиирэ, тала сатыыра эбиллэн кэлэр. Айылҕата кыыска сайдыылаах оҕону төрөтөр кэмэ кэлбитин биллэрэр.
Аныгы кыыс оҕолор 12 саастарыттан ситэллэр, үгүс дойдулар 16 саастарыттан эргэ тахсалларын көҥүллүүллэр.
3. Кыыс эр киһини биллэҕинэ, сылдьыстаҕына дьахтар буолар. Бу уларыйыы кыыс оҕо чараас бүрүөһүнэ алдьанарыгар тириэрдэн, кыра ыарыыны үөскэтэн олус улахан саҥаны айыы буолан өйүгэр-санаатыгар ууруллан, иҥэн хаалар. Бу ураты быһыыны дьахтар барыта өйдүү-саныы сылдьар.
Бу кэмтэн ыла кыыс оҕо дьахтар диэн ааттанар уонна оҕо төрөтөр санаата кычыгыланара элбиириттэн аһара улаатар. “Кус түспэтэх уута суох” диэн өс хоһооно дьахтар баҕа санаата улаатарыттан бары оҥорор быһыыларыгар эр киһини тала сатыыра улаатарын биллэрэр.
Оҕо төрөтөр баҕа санаата бу кэмҥэ дьахтар бары атын санааларын барыларын баһыйарыттан үөрэххэ, үлэҕэ сыһыанын барытын сабырыйар. Ол иһин эр дьону көрүтэлии, тэҥнии, тала сатыы сылдьар санаата улаатар. Кыыс бу кэмҥэ оҕолонноҕуна оҕото доруобай буолара элбиирин тэҥэ, сайдыылаах буор куттаах эр киһини утумнуур оҕону төрөтөр кыахтанар.
4. Дьахтар 35 сааһыттан оҕо төрөтөр кыаҕа аҕыйыыр, онтон суох буолар. Оҕо төрөтүү диэн ыарахан үлэ буоларын, эдэр дьахтар эрэ кыайарын, доруобай оҕону төрөтөрүн айылҕа билэриттэн ити хааччах үөскээбит. Сааһырбыт дьахтар оҕо төрөтөрө ыараханын аныгы медицинэ эрэ кыайар, кыччатар, ол иһин ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээн сылдьар.
Эдэр кэргэннээх эмэн дьахтар бу кэмин өссө уһатан биэрэн, эдэр курдук санана сылдьа түһүөн сөп. Бу кэмҥэ дьахтар этэ-сиинэ уонна өйө-санаата эр киһини кытта тэҥнэһэ сыһар, ханнык баҕарар үөрэҕи, ыарахан да үлэни кыайа-хото үлэлиир кыахтанар.
5. Оҕо төрөппөт уонна бэйэтэ мөлтөөбүт кэмигэр киирдэҕинэ дьахтар аата уларыйан эмээхсин диэн ааттанар. Эмээхсин сиэннэрин көрөр-истэр уонна иитэр, үөрэтэр аналланар. Бэйэтин элбэх билиилэриттэн сиэннэригэр бэристэҕинэ улахан туһаны оҥорор.
Кыыс оҕо сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ уларыйыыларын кытта тэҥҥэ өйө-санаата уларыйан биэриитэ саха тылынан этиллэн сылдьар. Бу уларыйыылары тутуһа сырыттаҕына олоҕо табыллар.
Сахалар ыал буолуу үгэстэрин тутуһан кыыс сааһа ситтэр эрэ сайдыылаах буор куттаах эр киһини талан ылан эргэ тахсан оҕо төрөтөрө аймахтар, аҕа уустара сайдан иһэллэригэр тириэрдэрин туһана сылдьыы буолар:
- Ыраас кыыс оҕо эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар тириэрдэр кыаҕа улаатар.
- Бу кэмҥэ кыыс оҕо баҕа санаата улаханыттан уонна талымаһа аҕыйаҕыттан төрөппүттэрин олоххо туһалаах этиилэрин истэн толорор кыахтанар.
- Оҕо төрөтүүтэ улахан эрэйдээх. Эдэр дьахтар төрөтөр оҕолоро этэҥҥэ төрүүр кыахтара улаатар.
- “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этии оҕо төрөтөр кыахтаах дьахтары быһаарар уонна оҕо төрөтөр кэм кылгаһын биллэрэн өй киллэрэ сатыыр. Бу кэми аһаран кэбиһии кыайан көммөт улахан хомолтоҕо тириэрдиэн сөп.
Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Ол иһин аймахтар, омук ахсааннара эбиллэн иһиитэ кыыс оҕо сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ыларыттан тутулуктанар. Элбэх сайдыылаах буор куттаах оҕолор омук сайдан, үлэни кыайан иһэрин үөскэтэллэр.
Эр киһи айылҕатыттан үлэлиир, булар-талар аналлаах. Улаатан иһэн үлэлии үөрэнэн өбүгэлэриттэн ылынан иһэр буор кутун сайыннаран биэрэрэ эрэйиллэр. Эр киһи буор кута үйэтин тухары үлэлиириттэн эбиллэн, сайдан иһэр. Бу сайдан иһэр буор кутун эдэр, төрүүр кыахтаах иккис ойоҕун ыллаҕына салгыыр кыахтанар.
Ыал буолууга уол киллэрэр халыыма кыыс энньэтигэр тэҥнээх буолара ыал олоҕо табылларыгар тириэрдэр. Бу быһаарыы тутуһулла сылдьара оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ биир тылы булунууга уонна ыал буолааччылар тэҥнээх сыһыаннара үөскүүрүгэр туһалыыр.
Эр киһи уонна дьахтар диэн дьон икки өрүттэрэ биир тылы булунан, сөбүлэһэн ыал буолан тэҥнэһиини тутустахтарына оҕо төрөтөн, ол аата үһүс киһини үөскэтэн аймахтары, аҕа уустарын тэҥэ, омуктарын сайыннараллар.
Дьон икки өрүттэрин икки ардыларыгар сөбүлэһии, ыал буолууну үөскэтии омугу сайыннарар уонна ахсааннарын элбэтэр. (1,15).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.