Дьүһүннүүр туохтуур (нууч. образный глагол) - саҥа ирээтэ, туохтуур

Өйдөбүлэ

Дьүһүннүүр тыл диэнинэн хамсааһыны-хамсаныыны, быһыыны-туттууну, дьүһүнү бодону, уустуктук хоһуйан көрдөрөр уларыйбат тыл өйдөнөр. Дьүһүннүүр туохтуур хамсаныыны, быһыыны, дьүһүнү ойуулаан көрдөрөр: кэдэй, ынай, мэрбэй.

ИС ХОҺООНУНАН КӨРҮҤЭ =

Ис хоһоонунан икки аҥыы арахсыан сөп. 1. Хамсанар дьүһүн туохтуура (образные глаголы движения) хамсаныыны-имсэниини, туттууну-хаптыыны көрдөрөр: куоҕай, бэйдьэй, кыйбаҥнаа. 2. Көстөр дьүһүн туохтуура (глаголы зрительного образа) дүьүһүнү-бодону, быһыыны-тутууну көстүү быһыытынан ойуулуур: сылла й, ардьай, дарай, эҥкэй. 3. Итини таһынан дьиҥ дьүһүннүүр суолтата суох аҕыйах ахсааннаах сырдыгы-өҥү, туругу бэлиэтиир туохтуур (глаголы светового восприятия и чувственного состояния) баар: барый, будулуй, дыр гын, нук буол.

Л.Н.Харитонов маннык быһаарар: «Образными (дьүһүннүүр тыллар) называются неизменяемые слова, «выражающие чувственные представления о движении, о признаках предмета и о внутреннем состоянии организма»».

Дьүһүннүүр тыл тыаһы үтүктэр тылга уруулуу. Онон тэҥнээн быһаарар табыгастаах. Тыаһы үтүктэр тылга маарынныыра тугуй?

- төрүкү майгына – үтүктүү;

- уларыйбат тыл – өлүүскэ;

- гын тыл көмөтүнэн холбуу-аттаһык туохтуур төрүтэ буолар (ходьох гын, ньолос-ньолос гын, кирик-хорук гын);

- сороҕо тыаһы үтүктүү төрүттээх (лиҥкир, сур, сус, сып, сылып, тап (гыннар), чөп уо.д.а.)

Оттон уратылаһар өттө маннык:

- үтүктэрэ атын (араас хамсааһын-имсээһин – эмискэ түргэн хамсаныы, ол дэгэттэниитэ: кэдэх гын, кэдэхис гын, ходьох-идьэх гын);

- дьиҥ төрүт, тыыннаах олох билиҥҥи тылга адьас аҕыйах (дук, элэс, хап, тэп, сып о.д.а.; дьүһүннүүр туохтуур олоҕо буолбут өлүүскэ өлүктүйбүт: мала, мадьа, багда, кэдэ...).

Дьүһүнүүр туохтуур үксэ хайааһын – турук туохтуурун курдук, үөскээбит, билигин араҥаламмат төрүт олох буолар. Ол гынан баран былыргы икки ньыманан үөскээбит (сыһыарыы уонна аттарыы) маннык ураты көстүүлээх.

М.П.Алексеев маннык суруйар: «Дьуһуннуур тыл саха тылын кэрэ – бэлиэ уратыта буоларын өссө А.Е.Кулаковскай көрдөрөн турар. Дьүһүннүүр тыл, табан тутуннахха, уус – уран айымньыны хайдахтаах курдук киэргэтэрин – тупсарарын, олоххо чугаһатарын этэ да бырыллыбат».

ҮӨСКЭЭҺИНЭ==

Дьүһүннүүр тыл сыһыарыынан уонна аттарыы ньыматынан үөскүүр:

Сыһыарыынан үөскээһин: былыргы өлүктүйбүт олохтон –й сыһыарыынан кэлин үөскээбит:

1 мала – й, маадьа – й, килэ – й. Ону кэрэһилээн, туохтуур уларыйарыгар тиһэх й түһэр курдук өйдөнөр буолбут. Аҕыйах тыл бытаарар көрүҥ халыыбыттан й, онтон кыараҕас аһаҕас дорҕоон түһүүтүн түмүгэр үөскүүр: малаар < малаарый. Маннык тыл ханыылаһан эрэ туттуллар: килээр – малаар.

2 –ардаа сыһыарыынан хатыланар хайааһыны көрдөрөр туохтуур үөскээбит: малай - ардаа, хасхай - рдаа, бөскө – рдөө, бэллэй – рдээ, айб – ардаа...

3 –ҥнаа сыһыарыынан хатыланар хайааһын суолталаах туохтуур үөскүүр: малай – аҥнаа, кил – эҥнээ, хасх – аҥнаа, бөск – өҥнөө, тулл – аҥнаа...

4 –аарый сыһыарыынан бытааннык, уһуннук буолар хамсаныыны көрдөрөр суолталаах туохтуур үөскүүр: малай – аарый, кил – ээрий, тун – аарый, кылб – аарый.

Билиҥҥи саха тылыгар бу маннык үөскээһини –й сыһыарыылаах олохтон көрүҥ үөскээһинин курдук ылыналлар. Холобур: малай – малаҥнаа, малаарый, малахаччый, чолой – чолос гын, килэй – килэс гын, о.д.а.

Аттарыы ньыматынан үөскээһин: билиҥҥи саха тылыгар й бүтүүлээх дьүһүннүүр туохтууртан дьүһүннүүр тыл анал кыбытык сыһыарыынан (өлүүскэ – элемент, вставочный аффикс: с, х, к, л, р) үөскүүр курдук өйдөнөр: тоҥхой+с/х > тоҥхос/х/, бокуй+с/к/ > боку+с/к/, үрэй+л > үрэл, кылай+п > кылап, бакый+р > бакыр.

Маннык олохтортон гын көмө туохтуурунан аттарыы дьүһүннүүр туохтуурдара үөскүүллэр: ходьой – ходьох – ходьох гын, мэтэй – мэтэх – мэтэх гын, малай – малах – малах гын, дьүккүй – дьүккүк – дьүккүк гын...

Кыбытык сыһыарыы сороҕор сэргэстэһэр: кылай+п+/ы/с > кылапыс, мадьай+х+/ы/с > мадьахыс. Тыл састааба төһөнөн уустугурар да соччонон хамсаныы эҥин араас дэгэттэнэр (холобур, тэҥ: чолос / чолорус гын, дап / дабыс / дабыкыс / дабыкычыс гын).

Саха тылыгар билигин дьиҥ дьүһүннүүр тыл олус аҕыйах хаалбыт. Оннук тыллартан гын уонна буол көмө туохтуурдарынан (аттарыы ньыматынан) дьүһүннүүр туохтуур эрэ үөскүүр: нук буол, куҥ буол, хал буол, дьар гын, чөп гын, тап гын, тэп гын, хап гын,...

Дьүһүннүүр тыл ханыылаһан уонна хоһулаһан эмиэ үгүстүк үөскүүр, онуоха хамсаныы дэгэттэнэрин, хатыланарын-төхтүрүйэрин бэлиэтиир: түлэс-балас, үөмэр-чүөмэр, тырах-

тыырах; бычык-бычык, ходьох (ҥ)-ходьох (ҥ). Манна да, син атын түбэлтэҕэ курдук, ханыылаһыы лаппа үөскэмэй.

Дьиҥ дьүһүннүүр тыл соччо элбэҕэ суох эрээри, тылга оруола обургу. Гын тылы кытта ситимнэһэн, дьүһүннүүр туохтуур араҥатын хаҥатан, этиигэ холбуу кэпсиирэ буолар: Киһи күлүгэ элэс гынна (ПО). Оту ыһан бурал гыннарда (АА). Олбуор аанын иһигэр сылыпыс гынна (СО). Итини сэргэ арыт даҕааһын , сыһыат суолтатынан, быһаарыы, сиһилии оруолланар: Аҕыстыы лаҥкыр ходоҕоттору аҕалбыта (Пек.). Дьиэ ааныгар күлүктэр көстөн сүөдэс-барыс ойдулар (ПО) – буолуу сиһилиитэ.

СИҺИЛИИР КӨРҮҤНЭРЭ

Сыһыарыына үөскүүр көрүҥнэр

Төхтүрүтэлиир көрүҥ

Биир тэҥ көстүүнү көрдөрөр туохтуурдар –ҥнаа (-ҥнээ, -ҥноо, -ҥнээ) сыһыарыынан үөскүүллэр: малай-малаҥнаа, маларый-маларыҥнаа. Хайааһын бытааннык,мэлдьи биир кэм хатыланарын көрдөрөр. Холобур: Сөдүөт бардьыгынаан бобуллаҥныыр (АА).

Маны таһынан биир тэҥник, биир кэмнээх хатыланан иһэр (аччатар, түргэтэр, кирдиэхтэтэр, сытыырхатар, дохсуннук, күрүс-күрүс, о.д.а. буоларын бэлиэтиир) хайааһыны, көстүүнү маннык сыһыарыылаах дьүһүннүүр тыллар көрдөрөллөр: -ҥалаа (даллаҥалаа, кэлтэҥэлээ, чочоҥолоо), -ҥхалаа (куйбаҥхалаа, чинэҥкэлээ, өтөҥкөстөө, чолоҥхостоо).

Дьүһүннүүр туохтуурдарга хамсааһын-хамсаныы араас көстүүтүн сиһилиир, дэгэттиир сыһыарыыларынан буолаллар: -рый, -һый, -лый, -чый, -кый. Тыл лиэксикэлии суолтатын маннык туохтуурдар араас дэгэт суолтаны ылаллар: олус күдэхтээх түргэн хамсаныы, олус харахха быраҕыллар хамсаныы, хамсаныы тэнийэн барыыта о.д.а.: мылай-мыларый, мылаһый, ынай – ынаһый – ынарый – ыналый, кылбай – кылбаһый – кылбачый, баһыкый, мадьакый, о.д.а. Холобур: Оҕонньоттор ... дьиэлэригэр сырсан бөкчөрүстүлэр (ЭЭ). Сир түҥэтигэр дээдэриттилэр, ыадарыттылар.

Арыттаахтык хатыланар көстүүнү –лдьый, -рдаа сыһыарыылаах дьүһүннүүр туохтуур көрдөрөр. Маннык туохтуурдарга хайааһын хатыланар кэрчиктэрэ бытааннык, арыттаахтык оҥоһулларыгар болҕомто туһаайыллар: дьалкыдьый, арбалдьый, дьаадьалдьый, мадьардаа, лаппардаа, чынардаа. Холобур: Күөх солко сэбирдэх күөгэлдьийдэ (АА). Буһан турар бурдукпут кылбачыйа долгудьуйара (К).

Хамсаныы бүтүннүүтэ эбэтэр кэрчик-кэрчик түргэнник хатыланан биир кэм элэҥнээн иһиитин –хаччый, -кыччый, -ҕалдьый, -гылдьый сыһыарыылаах дьүһүннүүр туохтуурдар көрдөрөллөр: малахаччый, нэлэкэччий, кумньукуччуй, малаҕалдьый, бэригилдьий. Холобур: Кыталыктар үҥкүүлээн дыабахаччыһаллар (АА). Кыыс киирэн, оһох кэннинээҕи хаҥас диэки чуулааҥҥа ааһан дьылыкыччыйар (АА).

Хайааһын харахха бытааран, оргууйй аҕай көстүүтүн –аарый сыһыарыылаах дьүһүннүүр туохтуурдар көрдөрөллөр: килэй – килээрий, молой – молооруй, мөлөй – мөлөөрүй, малай – малаарый. Холобур: Кэрэ Талба устан мэндээрийэр (АА). Ол-бу диэки мэлээриҥнээбитинэн өрө сыҥан кэбистэ (АА). Атылыы суолталаах, сэдэх соҕустук туттуллар сыһыарыылар: -аадый (сараадый, тыраадый, тараадый), -аахайдаа (чохчоохойдоо, тэмтээкэйдээ, ньохчоохойдоо, самнаахайдаа), -аарайдаа (таҥхаарайдаа, бөкөөрөйдөө, ньыхаарайдаа), -аахтаа (даллаахтаа, баттаҕын ньолоохтоо, содьоохтоо). Маннык туохтуурдар хайааһын уһуннук, бытааннык оҥоһуллубутун көрдөрөр номохторунан уһуур көрүҥҥэ чугастар.

ТИЭТЭТЭР КӨРҮҤ

Хайааһын турук туохтуурдарыттан тиэтэтэр номохтоох туохтуур көрүҥүн үөскэтэр –махтаа сыһыарыы ардыгар төхтүрэтэлиир көрүҥү үөскэтэр –ҥнаа, -бачый, -кэлээ, -ҥностоо, -ҥалаа, -лдьый, -рдал, -хаччый, -кыччый, -оохойдоо сыһыарыылаах дьүһүннүүр туохтуурга хос эбиллэр. Оччоҕо тиэтэтэр суолта кылгастык, кылгас кэмҥэ, аҕыйахтык, хатыланан баран сүтэр, бүтэр ис хоһоонноох көрүҥү үөскэтэр: барыҥнаамахтаата, кылбачыйбахтаата, чинэкэлээмэхтээтэ, чолоҥноомохтоото, дьалкыдьыйбахтаата, дьылыкыччыйбахтаата, килээрийдэхтээтэ, чохчоохойдоомохтоото. Ити сыһыарыылар төттөрү бэрээдэгинэн эбиллэр кыахтара суох. Ол, арааһа, бу көрүҥнэр ис суолталара таҥнары дьүөрэлэһэр айылгылара суоҕуттан буолуон сөп. Төхтүрүйэри уонна аа-дьуо буолары кылгастык, тиэтэллик буола турары уһатар төхтүрүтэртабыллыбат быһыылаах.

Бу –махтаа сыһыарыы арыт дьүһүннүүр туохтуур аттаһык халыыбын үөскэппит гын көмө туохтуурга эбиллэр уонна тэтимнээхтик хатыланар хамсаныыны көрдөрөр. Холобур: сирэйин малаарыс-илээрисгыммахтаата, кэтэҕин онос-чинэс гыммахтаата, хараҕын турулус-ирилис гыммахтаата. Саннын ходьох-идьэх гыммахтаата.

Тиэтэтэр көрүҥ дьүһүннүүр туохтуурдарга дьиҥ тиэтэтэр суолтаны буолбакка, быстахтык көстөн ааһар хайааһыны көрдөрөр. Холобур: Киһи күлүгэ олбуор быыһынан барыгылдьыйбахтаата.Бүөтүр үҥкүүһүт киһи буолан, дьиэ ортотугар киирэн чохчоохойдоомохтообута буолла. Дьоммут кураанах саалаҕа киирэн баппахаччыспахтаатылар.

Дьүһүннүүр туохтуур аттаһык көрүҥнэрэ

Саҕалыыр көрүҥ

Дьүһүннүүр туохтуур саҕалыыр көрүҥэ –ан бар, -бытынан бар, -ан эр, -ан кэл, -ан тур халыыптарынан үөскүүр. Саҕалыыр көрүҥ хайааһын саҕаламмытын уонна саҕаланыыта араас тэтимнээҕин көрдөрөрү: элэҥнээн бар, кылбаҥнаабытынан бар, барыҥнаан эрэр, дьүккүҥнээн кэл, килбэҥнээн тур. Холобур, Муора чуумпу ньуура туран эрэн эмискэ түллэҥнээн барбыта. Илин халлаан быһах биитинии кылбайан эрдэҕинэ, дьонун туруорда. Уҥуор турар майаак күлүмнээбитинэн барда.

Дьүһүннүүр туохтуур аттаһык халыыптара саҕалыыр көрүҥү үөскэппэт сүрүн төрүөттэрэ кини ис суолтатыттан тутулуктаах буолуон сөп.

Кылгыыр көрүҥ

Көстө түһүү –с, -х, -к сыһыарыы уонна гын көмө туохтуурунан – сыһыарыы, аттаһык ньымалар бииргэ холбоспуттарынан үөскүүр: малай – малас гын, ходьой – ходьос гын, ходьох гын, ыгдай – ыгдас гын, дьүккүй – дьүккүк гын, мичий – мичик гын, арбай – арбахыс гын, мунньай – мунньахыс гын, даадай – даадахыс гын, кэдэй – кэдэкис гын, маларый – маларыс гын, малахачый – малахачыс гын, о.д.а.

Көстө түһүү туохтуурдара биир төгүллээх уонна суһаллык, түргэнник көстө түһүүнү көрдөрөллөр. Ол көрүү соһуччу, эмискэ буолара эмиэ дэгэттэнэр. Холобур, Дьөгүөрдээн үрдүгэр соҕотохто барыс гынна (АА). Сыарҕалаах мас үрдүгэр ойон тахсан дабдакыс гына олоро түһээт эттэ (АА). Байбал Сэмэнэп малахачыс гына ойон турда (АА). Кыыс хоһун диэки кынтас гынан хаалла (ПО). Көстө түһүү туохтуурдара хатыланар буоллахтарына, хайааһын хаста да хатыланар, ол икки арда арыттаах буоларын, онно болҕомто ууралларын көрдөрөр: иэҕэс-куоҕас гын, ирим-дьим гын. Холобур: Кыыс көрбүтүгэр уол симиттэн иэҕэс-куоҕас гынна. Үтүөмсүйэн уодьас-аадьас гынар (ПО).

Дьүһүннүүр туохтуур –а/-ыы, -а/-ыы+оҕус, а/-ыы+тарт, -ан+ыл халыыптарынан кылгастык, тэтимнээхтик, быстахтык буолар хайааһыны көрдөрөр көрүҥү үөскэтэр.

Аттаһык халыыптар тылга утуу-субуу сыстан, тыл суолтатын олус этигэн, чаҕылхай оҥоруохтарын сөп. Холобур: Дьиэлээх хотун быһаарбыт омунугар имэриммэхтээн тарааҕын оҥостуммахтаан ылла (НЗ). Ысыырынньык уота симириктээмэхтээн ылла (АА). Сур соноҕос хантас-ньолос гына түһэр (АА).

Уһуур көрүҥ

Дьүһүннүүр туохтуур уһуур көрүҥэ –ан+ис, -ыы+сырыт, -а+тур халыыбынан үөскүүр. Дьүһүннүүр туохтуур уһуур көрүҥэ сыһыарыынан үөскүүр халыыба уһуннук салҕанан бара турар хайааһыны көрдөрөр буоллаҕына, аттаһык халыыбынан үөскүүр арааһа хатыланан, төхтөрүйэн иһэр хайааһыны көрдөрөр буоллаҕына, аттаһык халыыбынан үөскүүр арааһа хатыланан, төхтүрүйэн иһэр хайааһыны көрдөрөрүнэн уратылаах. Тэҥ: Ыстапаан, туох да буолбатаҕын курдук, сиэллэрэн дьиһигитэ турда. Оҕустаҕын аайы, маһа дьигис гына турда. Кырата туттарбакка, халбарыс гына сырытта. Төһө да ытаһалаатар, хотуура туллаҥныы сырытта.

Көрбүппүт курдук, хайааһын-турук туохтуурдарын олоҕо ханнык да көрүҥ суолтатын көрдөрбөт буоллаҕына, тыаһы үтүктэр уонна дьүһүннүүр туохтуурдар үөскүүр халыыптара хара ааныттан сиһилиир ис хоһоонноохтор. Биирдэ, быстахтык, кылгастык уонна төхтүрүйэн,хатыланан уһуннук буолар хайааһын суолталаах көрүҥү үөскэтэллэр. Сорохторуттан тиэтэтэр туохтуур сыһыарыыта эбиллэн кылгыыр, түмүктэнэр ис хоһоонноох хайааһыны көрдөрөр көрүҥү үөскэтэр.

Уопсайынан, аттаһык көрүҥ халыыптара хайааһын турук туохтуурдарыгар да, тыаһы үтүктэр уонна дьүһүннүүр туохтуурдарга да сүнньүнэн биир тэҥник эбиллэллэр. Ол эрээри бу сиһилиир көрүҥ суолталара чопчу утарыта турсар систиэмэни да, утумньуну да үөскэппэттэр. Арай аттаһык халыыбынан үөскүүр көрүҥнэр бэйэ-бэйэлэригэр хос эбиллибэттэр. Онон кинилэр биир утумньу быһыытынан сыаналыахтарын сөп.

Түмүктүүр көрүҥ

Дьүһүннүүр туохтуур түмүктүүр көрүҥэ –ан+кэбис, -ан+хаал, -ан+биэр халыыптарынан үөскүүр: дьүккүҥнээн кэбис, хапсыйан хаал, мэтэйэн биэр. Холобур, Сүбэтин истибэккэ ыгдаҥнаан кэбистэ. Мас кыырайан кэлбитигэр хап-сабар хаптайан биэрдэ. Кутталыттан далбааран хаалла.

Дьүһүннүүр туохтуурдар сыһыарыынан үөскээбит олохторугар уонна аттаһык халыыбы үөскэтэр гын көмө туохтуурга бу халыыптар биир тэҥник эбиллэллэр: дьүккүҥнээн кэбистэ – дьүккүс гынан кэбистэ, күлүҥнээн хаалла – күлүс гынан хаалла, хаптаҥнаан биэрдэ – хаптас гынан биэрдэ.