Идигэн
Идигэн (олбоххо олорбут кытайдыы аата: 牟羽可汗, пиньинь: moyukehan; кытайдыы тус аата: 移地健, пиньинь: yidijian; солото: Tngridä qut bulmïš el tutmïš alp külüg bilgä qaγan) – 759–780 сылларга Уйгуур хаҕанатын баһылыга. Кытайы уонна Тибиэти утары сэриилэспитинэн уонна Мани итэҕэлин (манихейство) ылыммытынан биллэр.
Салайар кэмэ уларыт
Аҕата Мойан-чур өлбүтүн кэннэ хаҕан буолбута. Идигэн Кытай хотунун ойох ылбыт буолан бу дойду политикатыгар кыттыһар этэ. Хаҕан илдьиттэрин ыытан Кытай ис туруга мөлтөҕүн билбитэ, ол иһин ис сэриигэ кыттаары бэйэтин сэрииһиттэрин ыыппыта.
Кытайга киирии. 762–765 сыллар уларыт
762 сыллаахха Идигэн саныырынан Кытай мөлтөөн утарылаһар кыаҕа суох этэ. Ол эрээри Дай-цзун диэн ааттаах Кытай ыраахтааҕыта Идигэҥҥэ ыыппыт илдьитигэр хаҕаны бас бэриммит киһиэхэ курдук сыһыаннаспыт. Хаҕан Кытай мөлтөөн ыһыллан эрэрин билэн итинник улаатымсык сыһыан сөбө суоҕун ыйбыт уонна уйгуур сэриитэ Кытайы сэриилээн ылар кыахтааҕын эппит. Ол кэннэ хаҕан Кытай ыраахтааҕытын суруктарыгар хоруйдаабакка эрэ сэриитин кытта Кытай диэки айаннаабыт.
Кытайдар уйгуур сэриитэ 100 000 киһилээх буолуо дии саныыллара. Ио Цзымао диэн үрдүк сололоох киһи Тайюань куоракка уйгуурдары көрсүбүт уонна онно билбитэ уйгуур хаҕанын сэриитэ түөрт эрэ тыһынча киһилээх эбит, онно эбии 10 000 кулут уонна 40 000 ат. Идигэн ойоҕун кытта сэриитигэр тиийэн баран Кытай ыраахтааҕытыгар өрө турааччылары тутарын туһунан биллэрбит. Ону тэҥэ хаҕан өрө турааччылары хам баттыырга үс былааны аккаастаабыт уонна Тайюаҥҥа хаалбыт.
Хаҕан 762 сыл сэтинньи 20 күнүгэр Дай-цзун Лояны төнүннэрбитин уонна өрө турааччылары хам баттаабытын билэн, ыраахтааҕыҕа уруйун-айхалын ыыппыта. Уйгуурдар өссө үс ый устата Хуанхэттэн соҕуруу диэки ордуулаах турбуттара. Ол кэннэ уйгуурдар Кытайтан тахсыбыттара.
Мани итэҕэлэ уларыт
Сэрии кэнниттэн уйгуур хаҕана Кытайтан Мани таҥараһыттарын аҕалбыт (бэйэтэ 762 с. Лоян куоракка Мани итэҕэлин ылыммыт). 763 с. түөрт Мани таҥараһыта Уйгуур хаҕанатын киин куоратыгар Ордуу-балыкка бу итэҕэл ил итэҕэлэ буоларын биллэрбиттэрэ. Мани таҥараһыттара хаҕан көмөтүнэн Кытайга таҥара дьиэлэрин тутарга көҥүл көрдөөбүттэрэ. Кытай ыраахтааҕыта төһө да Мани итэҕэлин сөбүлээбэтэр 771 с. көрдөөбүт көҥүллэрин биэрбитэ.
Үс тыллаах[1] "Карабалгасун суругар" кытайдыы өттүгэр хаҕан Мани итэҕэлин ылыммытын туһунан уонна уйгуур тойотторо эмиэ бу итэҕэли ылыналларыгар ыҥырыыта баар. Ол эрээри уйгуур тойотторо Мани итэҕэлин ылыммакка, хаҕан өлбүтүн кэннэ төрүт итэҕэллэрин сөргүппүттэрэ. Кэлин Мани итэҕэлэ Иккис Кутлуг хаҕан саҕана ил итэҕэлэ буолбута[2].
Тибиэти кытта сэрии. 765–768 сыллар уларыт
765 сыллаахха Пугу Хуайэнь диэн Кытай тойоно ыраахтааҕыны утары өрө туран баран уйгуурдары уонна тибиэттэрин көмөҕө ыҥырбыт. Сотору буолан баран Пугу Хуайэнь өлөн хаалбыт. Уйгуурдар Го Цзыи диэн ааттаах Кытай сэриитин салайааччытын кытта Кытайга киирии туһунан кэпсэтиилэри саҕалаабыттар. Го Цзыи уйгуурдарга баран Кытай ыраахтааҕытын утары өрө турбатын туһунан биллэрбит уонна уйгуурдар кинини өлөрдөхтөрүнэ Кытай сэриитэ иэстэһэрин туһунан эппит. Уйгуурдар ол оннугар Тибиэти утары сэриилэһэргэ бэлэмнэрин биллэрбиттэр уонна Пугу Хуайэнь аймахтарын өлөрбөттөрүн көрдөспүттэр.
765 сыл кыһыныгар уйгуурдарга Бай Юаньгуан (白元光) диэн Кытай сэрииһитэ холбоспут уонна Тибиэти утары сэрии саҕаламмыт. Уйгуур сэриитэ биир Тибиэт ордуутун сэриилэн ылан 50 000 өстөөҕү өлөрбүттэр уонна 5 000 Кытай ыалын босхолообуттар.
Кытайы утары сэрии. 768–779 сыллар уларыт
768 сыллаахха Гуанцинь (光親) диэн ааттаах хаҕан кэргэнэ өлбүт. Хаҕан саҥа ойоҕо Чунвэй диэн ааттаах Пугу балта буолбута.
Кытай сэрии кэнниттэн өссө чөлүгэр түһэ илигинэ уйгуурдар Кытай сиригэр киирэ турбуттар.
778 сыллаахха уйгуурдар Кытайы утары сэриини саҕалаабыттар. Гуаншен диэн ааттаах сэрииһит уйгуурдары тохтоппут. 779 с. Дай-цзун ыраахтааҕы өлбүт, саҥа ыраахтааҕы Дэ-цзун буолбут. Дэ-цзун саҥа ыраахтааҕы буолбутун биллэрэн хаҕаҥҥа илдьит ыыппыт. Ол эрээри хаҕан сэриини салгыыр санаалаах эбит. Дуньмаҕа-дархан сэриини утарбыт уонна уйгуурдарга барыһа суоҕун быһаарбыт. Хаҕан истибэтэх, онуоха Дуньмаҕа-дархан хаҕаны өлөрбүт уонна бэйэтэ хаҕан буолбут[3].
Эбии көр уларыт
Быһаарыылар уларыт
Сигэлэр уларыт
- Michel Tardieu, Malcolm DeBevoise Manichaeism. — University of Illinois Press, 2009. — 120 p. — ISBN 0252032780, 9780252032783
- пер. Тугушева Л.Ю., комм. Хосроев А.Л. Хуастванифт (Манихейское покаяние в грехах). — Санкт-Петербург: Нестор-История, 2008. — 300 экз. — ISBN 978-59818-7283-9
- Кызласов Л.P. Северное манихейство и его роль в культурном развитии народов Сибири и Центральной Азии