Икки таҥараны үөскэтии
Өй-санаа сайдан иһиитэ киһи үөрэҕи хайдах ылынан, иҥэринэн иһэриттэн улаханнык тутулуктанар. Киһи үөрэҕи ылынара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсарын саха тыла биллэрэр. Үөрэҕи ылыныы икки өрүттээҕин уонна киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыны оҥороллоро уратылааҕын сахалар арааран билэн икки тус-туспа таҥаралары үөскэтэн олоххо киллэрэн туһаналлар:
1. Үөрэтии. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрин бары этиилэрин истэрэ, толороро үөрэтиигэ түбэһэрин биллэрэр. Атын киһи үөрэҕи иҥэрэн биэриитэ үөрэтии диэн ааттанар. Бу кэмҥэ үчүгэй быһыылары оҥотторон үчүгэй үгэстэри ийэ кутугар иҥэрэн биэрдэххэ үчүгэй иитиилээх оҕо буола улаатара кыаллар.
Хаамары ситиспит улаатан иһэр оҕо итии тэриллэри тыытан итиигэ буһара элбэхтик бэлиэтэнэр. Оҕо тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарытан кыра ыарыыны үөскэтэн биэрии “Хаарытан үөрэтии” диэн ааттанар уонна ону-маны сэрэҕэ суох тардыалыы сылдьарын аҕыйатан туһаны оҥорор. Ыарыы киһиэхэ буор куту сонно үөскэтэн биэрэринэн хаһан да умнуллубат үөрэх буоларын кыра оҕону аһара барбатыгар чыпчархай үөрэтэрэ туттулла сылдьара быһаарар.
Биирдэ эмэтэ тугу эмэ оҥорорго сыыһа-халты туттунан кэбиһии киһиэхэ элбэхтик ыарыыны, кэһэйиини үөскэтэринэн умнуллубат үөрэҕи биэрэн иҥэрэр. Маннык үөрэҕи сахалар “Кэһэтэн үөрэтии” диэн ааттыыллар уонна туһана сылдьаллар. Үлэни оҥорууга сыыһа-халты туттубат туһугар киһи күүһүн уонна хамсаныылары оҥорорун түргэнин тэҥнээн биэрэригэр анаан “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи оҥорон туһаналлар. Бу үөрэх ханнык баҕарар хамсаныылары, араас үлэни оҥорууга туттулла сырыттаҕына эрэ табыллар.
“Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах” диэн этии ханнык эрэ ыгааһын, күһэйии киһини үөрэтэр күүһэ улаханын уонна тиийимтиэтин биллэрэр. Кымньыы ыарыыны үөскэтэриттэн киһини үүрэр, тиэтэтэр дьайыылааҕа былыргыттан биллэрэ ыарахан үлэни тулуйууга туһаны оҥорор. Үөрэтээччи кытаанах, дьиппиэн, этэр тылын иһитиннэрэр буоллаҕына үөрэҕэ тиийимтиэ, толоруллар кыаҕа улахан буолар. Онно ханнык эрэ ыарыы эбилиннэҕинэ үөрэҕи хаһан да умнуллубат буолууга тириэрдэр.
Киһи атын, олоххо элбэх уопуттаах киһини батыһан, үтүктэн, үөрэтэр этиилэрин толорон, оннук үгэстэри үөскэтинэн эбэтэр бэйэтэ сыыһа-халты туттунарыттан, сыыһаны оҥороруттан кэһэйэн үөрэнэрэ кытаанахтык, дьарыйан үөрэтээччи Улуу Тойон таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит. Сахалар бэйэлэрэ айылҕа ыараханын тулуйалларыттан, олохторугар, үлэлэригэр сыыһа-халты туттунартан кэһэйэннэр Улуу Тойон таҥараны үөскэтэн сэрэхтээх буолууларын улаатыннараллар.
2. Үөрэнии. Оҕо улаатан салгын кута сайдан истэҕинэ бэйэтэ быһааран ону-маны оҥороро эбиллэн биэрэн иһэр. Бэйэтин билинэрэ үөскээн “Мин бэйэм” диэн этиини туһанар буолара кэлэр. Бу баҕа санаа улаатан истэҕинэ өйүн-санаатын сайыннаран бэйэтэ үөрэҕи баһылаан ылынара олоххо киирэр уонна үөрэнии диэн ааттанар. Бэйэтэ оҥорон боруобалаан көрөн сөптөөҕүн, сыыһата-халтыта суоҕун булан ылыыта үөрэниини үөскэтэр. “Кыһалҕа кыһайар” диэн этии киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайдыытынан тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннаран ыараханы да кыайарын биллэрэр.
Киһи бэйэтин өйө-санаата, салгын кута сайдарынан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэн олоҕор, оҥорор быһыыларыгар улахан уопуттаах Үрүҥ Аар тойон таҥараны үтүктэн, батыһан туһана үөрэниитэ сайдыыны ситиһэригэр тириэрдибит.
Билигин киһи өйө-санаата сайдыытын арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр 5 эбэтэр 6 сааһыттан салгын кута сайдан барарыттан ааҕан туһаналлар, араас үөрэхтэри түргэнник ситиһиннэрэ сатыыллар. Киһи өйө-санаата үйэтин тухары аҥардастыы салгын кутунан салаллан кыайан сылдьыбат. Олох биир эмэ ыксаллаах түгэнигэр киһи салгын кута көтөн, баран хааларынан киһини салайыыны ийэ кута ылынан оҥорор. Бу кылгас, уустук кэм үөскээн таҕыстаҕына сыыһа-халты туттунара киирэн хаалар киһи олус улахан куһаҕан быһыыны оҥоро охсон кэбиһэн алдьархайга түбэһиэн сөп. Билигин үгүс эдэрдэр кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэн хаалбыттара тардарынан биир эмэ түгэҥҥэ сыыһа-халты туттунан, эдэр олохторун куһаҕан өттүгэр салайан кэбиһэллэригэр тиийэн хаалаллара элбээн сылдьар.
Киһи үөрэҕи ылынан иҥэринэрин бу икки өрүттэрин дьон билэн олохторугар туһаналлара “Үөрэҕи ылынар киһи атын дьон сыыһа-ларын көрөн үөрэнэр, онтон атыттар бэйэлэрин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэллэр” диэн этии чуолкайдык быһаарар.
Сахалар өй-санаа сайдыытын үөрэтэн, билэн олохторугар туһанар биир уратыларынан таҥара үөрэҕин туһаналлара буолар. Таҥ, таҥар, таҥара диэн тыллары туһанан өй-санаа үгэс буолан хомуллан, мунньуллан, таҥыллан үөскүүрүн биллэрэр таҥара үөрэҕэ былыр-былыргыттан бэйэбит төрүт үөрэхпит буолар. Бу үөрэҕи улаханнык арбаабаталлар, өрө туппаталлар даҕаны төрөппүттэр бары туһана сылдьаллар. Оҕолорун “киһи буол”, “кини курдук буол”, “хаһан улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын” диэн үөрэҕи тутуһан, үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын оҕо үтүктэн үөрэниитэ, оннук баҕа санаалары иҥэриниитэ таҥара үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. Үтүктэр, батыһар киһитэ суох буолан хааларыттан арахсыбыт ыаллар оҕолорун өйө-санаата сайдыыта аҥар өттүгэр халыйарыттан “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн хайдах ииппиттэриттэн улахан тутулуктаах этиилэри үөскэппиттэр. Толору, үлэһит, көрсүө, сэмэй, киһилии майгылаах ыалга иитиллибит оҕолор эрэ өйдөрө-санаалара туруктаах буоларын сахалар бэлиэтииллэр.
Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, ийэ кутугар үгэстэрэ үөскээһинигэр кыра эрдэҕинэ иҥэриммит баҕа санаата ылар оруолун таба сыаналаан үчүгэйи оҥорууга иитии, үөрэтии үчүгэй киһини, ол аата киһи таҥараны үтүктүүнэн үөскээһинин сахалар олохторугар туһа-наллар. Таҥара үөрэҕэ үлэни үлэлииргэ уонна тулуурга, туттунар күүстээх буолууга үөрэтэринэн эр дьон баһылаан иһэллэр. Билигин даҕаны бары таҥара үөрэхтэрин эр дьон салайа сылдьаллар.
Киһи үөрэҕи, билиини ылынарын уратыларын, икки өрүттээҕин таба сыаналаан, олоххо икки таҥара баар буолара өйү-санааны таба суолунан салайан сайыннарарын быһааран, сахалар икки таҥараны; сымнаҕас майгылаах, бэйэтэ үтүктэн, батыһан үөрэнэр Үрүҥ Аар тойону уонна кытаанах, өһөс майгылаах тулууру, туттунар күүһү улаатыннарар Улуутуйар Улуу тойону үөскэтэн туһаналлар.
Кырыалаах кыһыннаах, бытарыттар тымныылаах бу хотугу дойдубутугар сытан биэрэн тоҥон өлөн хаалбакка сылгы, ынах сүөһүлэри көрөн-истэн сайыннарыыны, араас тутуулары тутууну кытаанах, өһөс майгыга иитэр-үөрэтэр, тулууру үөскэтэр Улуу тойон таҥарабыт баар буолан кыайбыппытыгар сөп. Таҥара үөскээһинин уонна олоххо туһаныллыытын туһунан биһиги “Киһи таҥара” диэн үлэбититтэн билиэххэ сөп. (1,65).
Сахалар киһи үөрэҕи, билиини ылынара икки өрүттээҕин былыргы үйэҕэ быһаараннар өй-санаа сайдыытыгар икки таҥараны үөскэтэн туһана сылдьаллар. (2,21).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.