Икки тылы баһылааһын
Дьоҥҥо сайдыыны ситиһии саҥарар тылы үөрэтииттэн киирэн, эбиллэн иһэр. Төрөөбүт тылтан ураты, атын омук тылын билии, ол омук олоҕун үөрэҕин, билиитин эбиискэ баһылааһын буолар уонна сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр. Сайдыыны ситиһиини киллэрэр тыллар бэйэлэринэн туттулла сырыттахтарына өй-санаа түргэнник уларыйарын үөскэтэллэр.
Икки тылы баһылааһын диэн киһи икки омук тылын билэн холбуу туһанара ааттанар. Икки омук олоҕун үөрэҕин, билиитин холбоон туһанара өйө-санаата сайдыыта икки төгүл эбиллэрин үөскэтэн сайдыыны, тупсууну ситиһэрэ улаатар, түргэтиир.
Тус-туспа тыллаах омуктар биир сиргэ мунньустан бииргэ олорууларын импиэрийэ үөскэтэн таһааран иһэр. Олус былыргы кэмнэртэн күүстээх, элбэх ахсааннаах омук сайдыыта суохтары, мөлтөхтөрү, аҕыйахтары сэриилээн ылан баһылыыра уонна бэйэтэ саҥарар тылын, итэҕэлин соҥнуура биллэр.
Хас да үйэлэргэ омуктар маннык олордохторуна баһылыыр омук тылын бары үөрэтэн билэннэр сайдыыны ситиһиилэрэ, билиилэрэ тэҥнэһэн хаалар. Бу тэҥнэһии үөскүүрүгэр аҕыйах ахсааннаахтар бэйэлэрин төрөөбүт тылларын тэҥэ, баһылыыр омук тылын үөрэтэллэрэ өйдөрүн-санааларын күүскэ сайыннаран билиилэрин кэҥэтэрэ биллэр оруолу ылар. Бу кэмҥэ баһылыыр омук дьоно бэйэлэрин улаханнык, улуутук сананаллара төттөрү тардарыттан төрөөбүт эрэ тылларын үөрэтэ сылдьыылара өйдөрө-санаалара салгыы сайдарын, саҥа тылларынан байарын тохтотон кэбиһэр.
Тыл диэн билиини, үгэстэри иҥэринии буолар. Умнуллубат турукка киирбит билии хос-хос хатыланан оҥоруллар кыаҕа улаатар. Олус элбэхтик туттулуннаҕына үгэскэ кубулуйан киһини хамсатар кыахтанар. Тур, бар, тут диэн үгэс буолбут тыллар киһини салайыыны үөскэтэннэр тугу эмэ оҥорууга тириэрдэллэр.
Киһи мэйиитигэр төһө элбэх өй-санаа киирэн мунньуллар даҕаны толкуйдуур, ырытар, быһаарар дьоҕура эбиллэн биэрэр уратылаах. Икки омук тылын билии, өйдөрүн-санааларын баһылааһын киһи бэйэтин өйө-санаата сайдарын, билиитэ эбиллэрин үөскэтэр.
Тылы киһи хаһан үөрэппититтэн тутулуктанан дьайыыта тиийэн оҥорор быһыытын уларытара икки өрүккэ арахсар:
1. Омук төрөөбүт тыла.
2. Сайдыыны, тупсууну аҕалар атын омук тыла.
Тыл бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Дьон бары саҥарар тылларынан уратыланан тус-туспа омуктарга арахсаллар. Оҕо төрөппүттэрин тылларынан кыра эрдэҕиттэн саҥара үөрэнэрэ, кыра эрдэҕинэ үгэс оҥосторо төрөөбүт тылын үөскэтэр.
Саҥа омук үөскээн тахсан бэйэтин билинэригэр төрөөбүт тылын саҥалыы үөскэтинэр. Бу саҥара үөрэнэр тылын үгүс өттүн үөскээбит кырдьаҕас омуктарыттан ылан кыратык уларытар уонна бэйэтэ саҥа үөскэппит тылларыттан хомуйан туһанар.
Хайа эрэ төрүт омугуттан элбэх тыллары ылан туһаннаҕына ол омугу салҕаан иһээччи буолан тахсыан сөп. Саха төрүт тылларын туһана сылдьааччы саҥа омуктар элбэхтэр. Сахалыы ахсаан ааҕыытын түүр омуктара бары туһана сылдьаллара сахалартан арахсан үөскээбит саҥа омуктар буолалларын биллэрэр.
Оҕо өйө-санаата тылы билэриттэн сайдан иһэр. Саҥарар тылыттан өйө-санаата үөскээн олохсуйар. Тыл диэн бэлэм билии буолар. Бу тылы истэн баран суолтатын, иҥэн сылдьар өйдөбүлүн толордоххо, ханнык эрэ быһыыны оҥоруу үөскээн тахсара тыл дьайыытын биллэрэр.
Оҕо бастакы туһалаах хамсаныыны оҥоруута тугу эрэ, оонньууру тутан ылара буолар. Тут диэн ийэтэ этэрин истэн илиитин хамсатарга, оонньууру тутан ыларга үөрэнэр уонна сахалыы билэрэ саҕаланар.
Омук өйө-санаата, билиитэ барыта саҥарар тылыгар киирэн иҥэр. Уһун үйэлээх омук тылыгар олус былыргы кэмнээҕи билиилэр иҥэн сылдьаллар. Олоо диэн тыл эрдэттэн көрөн бэлэмнэн диэн эмиэ өйдөбүллээх. Олоҥхо диэн саха тыла хаһан үөскээбитэ биллибэт былыргы кэм. Бу олоҥхо кэмигэр оҥоруллар быһыылар билигин, аныгы үйэҕэ, сөп түбэспэттэрэ элбэх. Оччотооҕу кэмҥэ дьон бэйэ-бэйэлэрин сиэһэллэрэ олоҥхолорго кэпсэнэ сылдьар. Олоҥхоттон тугу эмэ билэн туһанарга үрүҥ айыытын, ол аата аныгы олоххо сөп түбэһэрин, туһалааҕын эрэ талан ылан туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолар.
2. Дьон оҥорор саҥаны айыылара саҥа тыллары үөскэтэн иһэллэр. Атом диэн тыл кэнниттэн атомнай буомба диэн баар буолбута. Вертолету оҥорон көтүтүү кэнниттэн вертолет диэн тыл үөскээбит.
Олус былыргы кэмнэргэ мөлтөөбүт, аҕыйах ахсааннаах омуктары күүстээхтэр, сайдыылаахтар сэриилээн ылан баһылаан салайаллара. Бу кэмҥэ хаалыылаах омук сайдыылаах омугу кытта кыттыһан сайдыыны ситиһэрэ төһө эрэ кэминэн өйдөрө-санаалара тэҥнэһиитин үөскэтэн импиэрийэлэр эстэн хаалаллара.
Сайдыылаах омук тылыгар сайдыыны ситиспит туһалаах тыллара иҥэн, мунньуллан сылдьаллар. Бу тылы эбии үөрэтэн баһылааһын уонна туһаныы өйү-санааны сайдыыны ситиһиигэ кыттыһыннаран аҕыйах ахсааннаахтарга улахан туһаны оҥорор. Сайдыыны түргэнник ситиһиигэ тылы үөрэтэн кыттыһыы үөскээн тахсар.
Икки тылы үөрэтэн билииттэн төһө эрэ кэминэн аҕыйах ахсааннаахтар билиилэрэ баһылыыр омук дьонун кытта тэҥнэһэн хааллаҕына, аны салгыы ким баһылыырын быһаарсыы үөскээн кэлиэн сөп. Бу быһаарсыы сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэринэн биир омук тылын, төрөөбүт тылларын эрэ билэр баһылыыр омук дьоно хаалан хаалыахтарын, өй-санаа сайдыытыгар кыаттарыахтарын сөп.
Урукку кэмҥэ баһылыы сылдьыбыт омук дьоно иккис омук тылын үөрэтэн биллэхтэринэ, бу икки омуктар сайдыылара тэҥнэһэн, бииргэ олоруулара уһуон сөп.
“Тоҕус үйэнэн омук саҥарар тыла уларыйар” диэн этии омук сайдыыны ситиһэн иһэрин бэлиэтиир суолталаах. Омук тыла уларыйан иһиитигэр дьон “үчүгэйи” эккирэтэ, үтүктэ сатыыллара аһара барыыта аҕалар. “Үчүгэйдэрин” биллэрээри араастаан минньитэн, ньаамырҕаан саҥарыыттан омук төрүт тылын уларытан иһиитэ саҕаланар. Ийэ диэн төрүт саха тылын тыл үөрэхтээхтэрэ ньаамырҕаан саҥаран “иньэ” диэн тылга уларыта сатыыллара ити быһаарыы дакаастабыла буолар уонна салҕанан бардаҕына сахалары эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдиэн сөптөөх куһаҕан быһыы буолар.
Туспа омук буолууга тыл дьайыыта бастакы оруолу ылар. Уһуннук бииргэ олорбут омуктар икки тылы баһылаан туһана сылдьыбыттара хайалара эрэ баһыйар, аһара барар санаата улаатарыттан табыллыбат кэмэ тиийэн кэлэр. Икки өрүттэр арахсар, хайалара баһылыырын быһаарсар кэмнэрэ кэлбитэ бэлиэтэнэр.
Омуктар арахсыылара саҥарар тыллара тус-туспаларыттан улахан тутулуктаах. Манна улахан оруолу биир омук сайдан, күүһүрэн иһэрэ уонна атына мөлтөөн барыыта сөбүлэспэт буолууну улаатыннаран арахсыыны үөскэтэр кыахтанар.
Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно сайдыыны аҕалар атын омук тылын тылбаастаан, саҥа тылы үөскэтэн туһаныылара түргэнник киирэр сайдыыттан хаалан хаалыыга тириэрдэр. Саҥа тыл үөскээн дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тиийэн билиигэ, онтон үгэскэ кубулуйара уһун кэми ыларынан өй-санаа атыттартан, сайдыыны аҕалар тылы бэйэтинэн, кыратык уларытан туһанааччыттан хаалыытыгар тириэрдэн кэбиһэрин саҥа тыллары оҥоро сатааччы тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ. Омук салгыы сайдара туһааннаах конкурены саҥарар тыл судургутунан, боростуойунан баһыйдахха эрэ кыалларын тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ.
Сайдыыны аҕалар омук тылын бэйэтинэн эбэтэр бүтүүтүн кыратык уларытан туһаныы саҥаны билии дьоҥҥо түргэнник киирэрин үөскэтэр. (1,46).
Сайдыыны ситиһии икки омук тылын баһылааһынтан кэлэн саҕаланан барар уонна тэҥнэһиини тутуһан, аһара барбатаҕына омук уларыйан хааларыгар тириэрдибэт. (2,86).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.