Икки өрүттэри олоххо туһаныы
Yгүс дьон бурдугу, хортуоппуйу үүннэрэллэр, араас элбэх собуоттар арыгыны оҥороллор, элбэх барыһы киллэрэллэр. Бу элбэх барыстан биһиги дойдубут эмиэ тииһинэр. Арыгыттан барыс киллэринээччилэр төһө да элбэх киһи арыгыһыт буолан эрэйдэннэхтэринэ син биир арыгыны аһара иһимэ диэн эппэттэр.
Хас бырааһынньык кэллэҕин аайы толору астаах, араас бытыылкалардаах остуоллары бары дьахталлар үөрэ-көтө тарданнар мааны ыалдьыттары аһаталлар, күндүлүүллэр. Арыгы үчүгэй, күндүгэ-мааныга туттуллар ас буолбута ыраатта. Кэмнээн, төһөнү иһэрин билэр киһини бэйэтин билинэн аһы ас курдук аһыыр киһи диэн этиэххэ уонна тулуурун, туттунар күүһэ улаханын бэлиэтээн хайҕаан биэрии барыларыгар тарҕанарыгар тириэрдиэ этэ.
Аһара иһэн кэбиһэр, эбэтэр кыайан арыгыны киһи быһыылаахтык испэт киһини куһаҕан киһи диэххэ сөп. Дьоно барылара эрэйи көрөллөр. Аһара испэтин диэн бобууну-хаайыыны туһанан арыгыны иһэрин хааччахтыы, суох оҥоро сатыыллар. Бу дьон арыгы суох буоларыгар кырдьык, ис сүрэхтэриттэн баҕараллар. Тулуурдара, туттунар күүстэрэ аҕыйаҕыттан аһара иһэн кэбиһэр дьон өссө да элбэхтэриттэн арыгы куһаҕан диэн этээччилэр эмиэ үгүстэр.
Аһара көрүү-истии, атаахтатыы, киһини бэйэтин мөлтөтөр, атыттар көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ диэн санааҕа киллэрэн кэбиһэр. Бу санаа олохсуйан, үгэс буоллаҕына куһаҕаны, бэлэмҥэ үөрэниини үөскэтиэн, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. Кыра эрдэҕинэ атаахтык улааппыт, көрүүгэ-истиигэ үөрэммит оҕо улааттаҕына арыгыны аһара иһэн кэбиһэрэ хаһан да аҕыйаабат, хаалбат, хас истэҕин аайы сыыһа туттунара киирэн иһиэн сөп.
Арыгыны суох оҥорон дьон арыгыны испэттэрин үөскэтии киһи быраабын кэһии буолар. Бырааһынньыктар сотору-сотору син-биир кэлэн иһэллэр. Киһи санаатын көтөҕөөрү, үөрүүгэ кыттыһаары биирдэ-эмэтэ да буоллар кыратык иһиэн баҕарара баар буоллаҕа дии. Ону хааччахтааһын, бу киһини хаайбыкка, көҥүлүн быспыкка тэҥнэнэр куһаҕан быһыы буолан тахсар.
“Арыгыны утары охсуһуу” диэн дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын сайыннаран, тулуурдарын элбэтэн, туттунар күүстэрин улаатыннаран арыгыны аһара испэттэригэр тириэрдии буоларын салайааччылар билигин даҕаны билинэ иликтэр. Кинилэр бэйэлэрин атыттартан “үчүгэй” курдук сананыылара үөскээн түргэнник бобо-хаайа сатааһын диэки халыйан сылдьаллар.
Арыгы биир өттүнэн элбэх барыһы киллэрэр, сөбүгэр истэххэ киһи санаатын көтөҕөр, ол иһин бобон кэбиһии кыаллыбат. Онтон аҥар өттүнэн арыгыны аһара истэххэ киһи өйүн-санаатын, этин-сиинин буорту оҥорорун тэҥэ, өйө көтүүтүн үөскэтэн сыыһа-халты туттунарын элбэтэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдэн кэбиһэр.
Бу арыгы үөскэтэн таһаарар икки өрүттээх боппуруоһун быһаарыыга арыгы баарын утарбакка эрэ дьон өйүн-санаатын сайыннаран, күүһүрдэн, тулуурдарын, туттунар күүстэрин элбэтэн арыгыны аһара испэттэрин ситиһии буолара табыллар.
Олоххо төһө эрэ кэминэн икки өрүттээх буолуу уларыйар кэмэ тиийэн кэлиитэ хамсааһыны үөскэтэр. Маннык кэм кэлиитигэр “Туох барыта икки өрүттээх” буолуута уларыйан сөптөөх, таба быһаарыыны булуу кэмэ тиийэн кэлэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытынан бу үөскээн кэлэр үһүс өрүтү таба булан туһанара эрэйиллэр. Үһүс өрүт диэн ханна эрэ икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэн, ортолоругар үөскүүрүн туһаныы табыллыыга тириэрдэр аналлаах.
“Истина как всегда где-то на середине” диэн этии баара ханнык баҕарар быһыылартан табалара, кырдьыктаахтара ортотунан буолуохтааҕын быһаарар. Бу быһаарыы сахалар Орто дойду диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Былыргы дьон кырдьыктаах олоҕу тутуһан олорбуттарын Орто дойду диэн олорор сирдэрин ааттаабыттара эмиэ быһаарар. Бу өйдөбүл дьон олохторо хаһан баҕарар икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан эрэ баран иһиэхтээҕин чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайа да диэки, үчүгэй да, куһаҕан да өттүн диэки халыйан барыыта аһара барыы, сыыһа суолу тутуһуу буолар. Олох суола, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрэ табыллар.
Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин, олоххо таба суолу булан туһанарын чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан, икки өрүттэн ортотун талан ылыахтаахтарын биллэрэр.
Дьон бары туттар “Истина где-то на середине” диэн этиилэрэ таба, сөптөөх быһаарыы икки өрүттэн ханан эрэ ортолорунан, икки ардыларынан баран иһэрин быһаарар. Бу быһаарыылар бары сахалар билэр Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын уонна дьон олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойду буоларын чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайаан даҕаны икки өрүт, үчүгэй уонна куһаҕан диэки баран, халыйан хаалбакка икки ардыларынан бардаҕына таба буоларын, туһаны аҕаларын быһаарар.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта аҥардастыы биир өттүн диэки барар кыаҕа суох. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы кэлтэйдии сайдыыны, халыйан хаалыыны таһаарар. Дьон бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро хайдах да табыллыбат буолуон сөп. Үгүс киһи элбэх араас санаалаахтар. Kиһи барыта биир буолбатах, бары биир санааны тутуһар кыахтара суох, ол иһин бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро кыаллыбат.
Ханнык баҕарар быһыы үчүгэй өттүн диэки аһара бардаҕына солбуйсан биэрии үөскээн кэлэн аҥар, куһаҕан өттүгэр уларыйан хааларын киһи түүллэрэ чуолкайдаан көрдөрөллөр. Түүлгэ аһара баран күүскэ ытаатахха соһуччу үөрүү буолуон, онтон аһара үөрдэххэ, күллэххэ – хомойуу, ытааһын тиийэн кэлиэн сөп.
Сахалар киһилии иитиитэ суох киһини: “Yчүгэйи, куһаҕаны араарбат”,- диэн этэллэр. Бу киһи тугу оҥорорун соччо быһааран билбэтэ биллэн тахсар. Тугу барытын оҥоруон сөп. Киһи барыта тугу оҥордоххо атын дьоҥҥо, айылҕаҕа туох сабыдыаллааҕын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран билэр буола улаатан иһэн үөрэниэхтээх уонна олоҕун устата сайыннаран тупсаран биэрэн иһиэхтээх. Сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар киһи буолуу үөрэҕэ тугу барытын дьон оҥорорун курдук оҥорорго улаатан иһэр оҕону үөрэтэр үөрэх буолар.
Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэригэр уонна олоҕор туһанарыгар сахалыы таҥара үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр. “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн айылҕаттан тутулуктаах үөрэҕи таҥара үөрэҕэ туһанар. Оҕо аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын билэрин “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх саҕалыыр. Дьон оҥорор үчүгэй диэн ааттаах быһыылара олус элбээннэр букатын даҕаны ааҕан ситиллибэт буолбуттар, онтон куһаҕан быһыылары үгүстэр сөбүлээбэттэриттэн оҥороллоро отой аҕыйах. Оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан диэни арааран биллэҕинэ, ол куһаҕаны оҥорбот кыахтанара үчүгэйи оҥорорун элбэтиигэ туһалыыр. Тарбаҕын өтүйэнэн охсон ыарыыны билбит оҕо сэрэнэн туттунарга үөрэнэрэ түргэтиир.
Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун олохторугар туһана сылдьалларын айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ биллэрэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин бэлиэтинэн, бу тыл былыргы кэмнэргэ үөскээбит икки өрүттээх өйдөбүлүн суох оҥорон аҥардастыы “үчүгэйин” эрэ хааллара сатыыллара буолар.
Ону баара киһи оҥорор быһыыта, саҥаны айыыта хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат.”Үчүгэй буолуо” диэн быстах санааттан киһи оҥорон кэбиспит быһыыта куһаҕан буолан тахсара элбэхтик бэлиэтэнэр. Киһи үөрбүт, чэпчээбит санаатыгар арыгы иһиитэ “үчүгэй” курдук буолара биллэр. Аһара элбэҕи испит киһи итирэн, өйө көтөн хааллаҕына арыгы дьайыытын куһаҕана биллэн тахсар.
Бүгүн куһаҕан аатыра сылдьыбыт сарсын үчүгэй буолан хаалара эмиэ биллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн сахаларга суох тылы оҥорон куһаҕаны арааран бэлиэтии сатыыллара олус улахан сыыһа, сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэттэрин биллэрэр. “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно бу солбуйсуу хаһан баҕарар кэлэрин дакаастабыла буолар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэй” аатыран сылдьыбыттара, бары улахан салайааччылар быстар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара. Билигин олох уларыйан үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрэ олоххо киирэн, аны баайдар үчүгэй буоллулар. Дьон бары байыыны ситиһэр санаалара улаатан үлэни кыайан үлэлииллэрэ сайынна. Улуу Өктөөп өрө туруутун кэнниттэн саха дьоно салайар былааһы дьадаҥылар ылбыттарын сөбүлээбэккэлэр бары бүттүүн өрө туран сэриилэһэ сатаан баран кыаттаран, бу былааска бэриммиттэрэ.
Туох барыта икки өрүттээҕин курдук дьон эмиэ икки өрүккэ: дьахтар уонна эр киһи диэн икки аҥы арахсаллар. Кэргэнэ суох киһи “Аҥардас киһи” диэн ааттанар, ол аата киһи аҥара эрэ буолара быһаарыллар. Бу икки өрүттэр биир тылы булунан холбостохторуна эрэ бүтүн киһи үөскүүр, саҥа киһи кэлэн олох сайдар кыахтанар.
Өй-санаа үөрэҕин төрүтэ итэҕэл буолар. Өй-санаа барыта икки өрүттээҕин курдук, итэҕэл эмиэ икки өрүттээх. Бу икки өрүттэр айыылаах уонна таҥаралаах диэн араарыллан ааттаналлар. Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын араарбакка, хайалара да аһара барбакка тэҥнэһиини тутуһа сырыттахтарына омук өйө-санаата туруктаах буолан уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.
Айылҕаҕа туох барыта итинник иккилии өрүттээхтэр. Бу икки өрүттэр бииргэ холбостохторуна, биир санааланнахтарына олох иннин диэки сайдан иһэр кыахтанар. Олох кэлимник, икки өрүттээхтик сайдар диэн этэллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии ордук чуолкайдык айылҕа тутулуктарынан дакаастанар. Айылҕаҕа уу эргиирэ икки өрүттээхтик дьайар. Сорох дойдуларга уһуннук курааннаан уу тиийбэккэ улахан баһаардар туран эрэйдээтэхтэринэ, атыттарга уу дэлэйэн, аны ууга барыы куттала үөскүүр. Уһун кэм устата Сир полюстарыгар муустар мунньуллуулара Айылҕа сылыйан барыытын тэҥнээн, оннугар түһэрэн биэриигэ аналлаахтар. (1,52).
Демократия үөрэҕин тутаах тутулугунан бары бүттүүн кыттыһан салайааччылары талыы буолар. Сахалар үчүгэйи элбэтэр туһугар куһаҕан ханна баарын билэн ону тупсарар, үчүгэйгэ тириэрдэр санааларыгар салайааччыны талар быыбарга кыттыһан салайар былааһы тупсара, уларыта сатыыллар. Россия президенин талар быыбарга кандидатынан туруоруммут Грудиниҥҥа элбэх куолаһы биэрбиттэрэ ону биллэрэр.
Арҕааттан нуучча казактара тиийэн кэлиилэрэ уонна сэриилээн кыайыылара сахаларга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн олохторун үөрэҕин тутуһалларыгар тириэрдибитэ:
1. Уһуннук, кырыктаахтык сэриилэһэ сатаабатахтара. Кылгастык сэриилэһэ түһэн кыахтарын быһаарсыбыттара.
2. Кыайыылаах сэрииһиттэргэ бэринэн дьаһаах төлөөбүттэрэ.
Олоххо үөскээн тахсыбыт бу икки өрүттэртэн биирдэрин талан ылыыны оччотооҕу салайааччылар табатык быһаарбыттара билигин кэлэн биллэр буолла. Сэриигэ бэринии диэн төһө да эрэйдээҕин, ыараханын иһин сайдыылаах, үөрэҕи баһылаабыт нууччалардыын кыттыһа охсон киэҥ сирдэри бас билбиттэрэ, үөрэхтэрин ситиспиттэрэ. Бу бэринии табыллыбытын бэлиэтинэн ыраахтааҕы былааһын кэмигэр сахалар ахсааннара 5 төгүлтэн ордук эбиллибитэ, кыахтаах ыаллар байыыны ситиһэн испиттэрэ.
Киһи өйө-санаата сайдарынан айылҕаҕа үөскээн тахсар икки өрүттэри таба арааран олоҕор туһанара уонна икки өрүттэргэ тэҥнэһиини үөскэтэ сылдьара эрэйиллэр. (2,97).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. – 78 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.