Икки өрүттэр солбуйсуулара
Айылҕаҕа тохтоон хаалыы диэн суох, куруук үөскээн иһэр икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэннэр хамсааһыны үөскэтэн иһэллэр. Күнүс кэнниттэн түүн тиийэн кэлэр, сайын бүттэҕинэ кыһын кэлэрин туох да тохтоппот. Айылҕа кэмнэрэ уларыйыыларын сахалар үөрэтэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьалларын тэҥэ, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн аналлаах үөрэҕи олохтообуттар.
Олоххо аҥардастыы биир өрүтү тутуһан аһара уһуннук олоруу кыаллыбат, сайдыы тохтоон атын өрүттэн хаалыы үөскүүрэ тиийэн кэлэр. Айылҕаҕа туох барыта кэмин-кэрдиитин тутуһан сайдар. Кэмэ кэллэҕинэ биир өрүт атынынан солбуйсан биэрэрэ кэлэн сайдыыны, уларыйыыны аҕалан иһэр.
Дьон бары бэйэлэригэр үчүгэйи оҥосто сатыылларыттан үчүгэй аһара эбиллэн иһэрэ тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ “үчүгэй” диэн ааттаммыт кэмэ кэллэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара олохсуйбут курдук өй-санаа тосту уларыйарыгар тириэрдэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу “үчүгэй” диэн ааттанара, бары улахан салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн өҥнөллөрө, арбаналлара. Дьон бары ыал буолан киэҥник тарҕананнар дьадаҥылар сүрэҕэ суох, үлэни абааһы көрөр өйдөрүнэн-санааларынан, буор куттарынан сутуллубуттара.
1991 сыллаахха Россияҕа ырыынак олоҕо киириитэ өйгө-санааҕа тосту уларыйыыны, халыйан сылдьыбытын көннөрөн биэриини киллэрэн, аны дьадаҥылар куһаҕаҥҥа кубулуйбуттара, онтон баайдар үчүгэйдэрэ биллибитэ. Байыыны ситиһии дьон баҕа санааларыгар сөп түбэһэринэн үлэ сайдыыта саҕаламмыта.
Үлэни оҥоруу киһи оҥорор быһыытын туһунан дириҥник билэрин үөскэтэр. Үлэни оҥорууга биир сыыһа туттунуу оҥоро сатыыр үлэни куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ киһи оҥорор быһыытыгар улахан сэрэхтээхтик туттунарыгар, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсыан сөбүн эрдэттэн быһаарарыгар тириэрдэр.
Ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрдэххэ эрэ үлэҕэ сайдыыны ситиһии кыалларын иһин, дьон бары айыыны оҥоро сатыыллара элбээн хаалара өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэтэрин биллэххэ табыллар. Аһара элбэх арыгыны иһэн кэбиһии саҥаны айыыны оҥоруу буоларыттан үгүстүк иһэ сылдьыы арыгыһыт буолууга тириэрдэн кэбиһэрин бары билэллэр.
Саҥаны айыыны оҥоруу икки өрүттэнэн тахсар:
1. Олоххо туһалааҕы, үрүҥ айыыны оҥоруу.
2. Туһата суоҕу, буортулааҕы, куһаҕан айыыны оҥоруу.
Биир эмэ талааннаах киһи саҥаны айыыны оҥоруута табыллан, сатанан, туһалааҕы оҥорууга тириэрдэр. Сахалар ону билэн айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн этиини туһаналлар. Олоххо улахан уопуттаах кырдьаҕас киһи айыыны маннык оҥоруохха сөп диэн этэн, ыйан биэриитин тутуһан оҥоруллар саҥаны айыы табыллан, туһаны оҥорор кыахтанарын бу этии биллэрэр.
Киһи бэйэтэ тиэтэйэн, ыксаан оҥоро охсубут айыыта табыллыбакка хаалан куһаҕаны элбэтэрин үлэһит дьон билэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри туһаналлар. Үлэлии сылдьан араас уларытыылары, саҥаны айыылары киллэрэ сатааһын үгүстүк табыллыбакка хаалан куһаҕаны элбэтэллэрэ биллэллэр.
“Айыы этиитэ” диэн сахалыы үөрэх киһи бэйэтэ оҥорбут айыытын, сыыһатын-халтытын, куһаҕанын билиниитэ ааттанар. Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһан санаа бастаан иһэрин билинэллэр. Киһи аан маҥнай куһаҕан, сыыһа санаатын көннөрөрө, тупсарара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
“Бу куһаҕан” диэн билинии, “Айыы этиитэ” киһи куһаҕаны оҥорбутун билинэрин, санаатын уларытарын үөскэтэр. Киһи хаһан даҕаны бэйэтигэр куһаҕаны оҥорбото сыыһаны оҥорбутун көннөрөрүн уустугурдан киһи бэйэтэ уонна атыттар диэн икки өрүтү үөскэтэн таһаарар. Киһи тугу оҥорбутун “үчүгэй” диэн ааттаан кэбиһэрэ элбэҕиттэн сыыһаны оҥорбутун билинэрэ уустугурар.
Аан маҥнай сымыйа, албын санааҕа киирэн хааллаҕына, киһи ол санаатын көннөрөрө, тупсарара ыараан тахсар. Бу үөскүүр ыараханы тулуйан санаатын уларытарын туһугар “Айыы этиитэ” диэн үөрэҕи туһанара эрэйиллэр. Бу быһыы куһаҕан эбит диэн билинии киһи оҥорор быһыытын тупсарарыгар тириэрдэр күүс буолар.
Киһи олоҕун устата бэйэтигэр үчүгэйи, туһалааҕы оҥоро сатыыр санаата бастаан иһэр. Олоххо үчүгэй диэн быһаарыы уларыйыыта атын, утары өрүт сайдан тахсарын үөскэтэр. Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрэ икки өрүт уларыйыытын, солбуйсуутун үөскэтэригэр кыах биэрэр.
Киһиэхэ үчүгэйэ хантан кэлэрин билэрэ туһалаах:
- Төрөөбүт тылынан саҥарара, үгэстэри тутуһара.
- Сөптөөх, санаатын көтөҕөр үлэни үлэлиирэ.
- Үлэни оҥорбутугар хамнас ылара.
- Аһа-таҥаһа, дьиэтэ-уота бэйэтигэр сөп түбэһэрэ.
- Оҕолорун иитэр, үөрэтэр кыахтааҕа.
Бу сүрүн үчүгэйдэр баар буоллахтарына киһи олоҕо табыллар, ыал сайдыыны ситиһэр кыахтанар. Атын хос санаата суох үлэни-хамнаһы сайыннарар туһугар кыһанара улаатар.
Дойдута киһиттэн бу үчүгэйдэрин былдьаатаҕына киһи баҕа санаата тосту уларыйан олоҕо табыллыбат кэмэ кэлэр:
- Төрөөбүт тылы туттууну хааччахтааһын.
- Эр дьону ханна эрэ буолар сэриигэ күүстэринэн эбэтэр тугунан эмэ албыннаан илдьэ барыылара.
Киһи оҥорор быһыылара аҥар өттүн диэки; үчүгэй эбэтэр куһаҕан өттүгэр аһара халыйан барыылара, бу икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтэн таһаарар.
Икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ кэлэн эрэрин икки өрүттээх тыллар бааллара биллэрэр. Ынырык диэн үгүстүк аһара куһаҕаны бэлиэтиир тылы сороҕор ынырык үчүгэй диэн этэн, бу үчүгэйбит аһара барбытын биллэрэн этэбит. Бу үчүгэйбит аһара баран солбуйсан биэрэрэ, куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлэн эрэрин тылбыт урутаан өйбүтүгэр-санаабытыгар киирэн биллэрэр эбит.
Айыы диэн икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээх киһи оҥорор быһыытын биллэрэр тыл буолар. Бу айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын биллэрэрэ ордук улахан сэрэтэр суолталаах. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥорулла охсубут саҥаны айыы табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕан буолан тахсара элбиирин биллэрэрэ ордук улахан сэрэтэр аналлаах.
Сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонноро киһи өйүн-санаатын дириҥник билииттэн үөскээбит. Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй буолууну таһынан баран кэрэ буолан хааллаҕына солбуйсан биэрии кэлэн эрэрэ быһаарыллар.
Киһи өйө-санаата сайдарынан икки өрүт солбуйсан биэрии-лэрэ кэлэн эрэрин билэн эрдэттэн бэлэмнэнэ сылдьара, “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини тутуһара эрэйиллэр. (1,89).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.