Икки өрүт арахсыытын туһаныы

Икки өрүт арахсыытын туһаныы диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарга киһи бэйэтэ үөрэниитэ ааттанар.

Дьон бары бэйэ-бэйэлэригэр үчүгэйи баҕараллар диэн саныыллар. Ол эрээри хас киһиэхэ барыларыгар кэриэтэ үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ тус-туһунаннар уонна олохторун таһымыттан ордук улахан тутулуктаахтар. Хас биирдии омуктарга баайдар уонна үлэһиттэр, дьадаҥылар баалларыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы икки өрүттэнэр.

Баай уонна дьадаҥы дьон өйдөрүн-санааларын үөрэтииттэн дьон бу икки тус-туспа бөлөхтөрүн өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн сыаналыыллара букатын тус-туспаларын таһынан, өссө утарыта турар өйдөбүллээхтэрэ быһаарыллар. Баай киһи дьадаҥыны күүскэ үлэлэттэҕинэ, аҕыйах хамнаһы биэрдэҕинэ баайа ордук эбиллэрин куруук билэ сылдьар.

Баай уонна дьадаҥы дьон бааллара сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн кынаттаах этиилэригэр эмиэ сөп түбэһэр. Баайа уонна дьадаҥыта суох олох суох буолуон сөбүн, дьону барыларын тэҥнии сатаабыт Сэбиэскэй Сойуус үйэ аҥарыттан ордук тулуктаһан баран эстиитэ бигэргэтэр.

Yчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга дьон бу икки бөлөхтөрүттэн биирдэстэриттэн, ордук элбэхтэриттэн, үлэһиттэр, дьадаҥылар быһаарыыларыттан таҥара итэҕэлэ тирэх ылынар. Таҥара үөрэҕин сүрүн салаата, киһи буолуу үөрэҕэ үлэһиттэри, көрсүө, сэмэй дьону улаатыннарарга, иитэргэ аналланар. Таҥара итэҕэлэ диэн элбэх ахсааннаахтар, үлэһиттэр туһанар итэҕэллэрэ буолар.

Таҥара үөрэҕэ элбэх ахсааннаах үлэһиттэр олохторун үөрэхтэриттэн хомуллан үөскээбит. Киһи буолуу үөрэҕэ, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу аан бастаан үлэһиттэри иитэргэ, үөрэтэргэ аналланар. Аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө тутан тыа сирин сайыннарбаттар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини кытаанахтык тутуһан икки өрүтү иккиэннэрин үөрэтэн, боруобалаан билэн, тэҥнээн көрөн сыаналаан эрэ баран хайалара ордугун; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын киһи быһаарар кыахтанар. Киһи бэйэтэ эмиэ икки аҥы арахсарынан эт-сиин баҕата быстах быһыылары оҥорууга тириэрдэр буоллаҕына, өй-санаа баҕа санаата үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаахтар, олору сайыннарарга, тупсарарга аан бастаан кыһанар.

Киһи ханнык баҕарар быһыытын туохха эрэ, биллэр кээмэйгэ тэҥнээн көрөн оҥорорун ордорор. Тугу эмэ үчүгэй диэн быһаараары сананнахха, бу быһаарыы утары өттүн, ол аата туох куһаҕан буоларын аан бастаан билии ирдэнэр. Бу куһаҕан эбит диэн биллэххэ, онно тэҥнээн көрөн сыаналаатахха үчүгэй диэн туга дьэ быһаарыллар, арыллар. Бу быһаарыыны сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһан оҕону кыра эрдэҕиттэн “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр.

Холобур, оҕо кыра эрдэҕинэ баттаҕы тардыалыыр куһаҕанын билбэт, ийэтин баттаҕын имэрийэ, туппалыы оонньуу сытан бобуччу тута-тута күүһэ баарынан тардыалаан ылаттыыр кэмнэрдээх. Бу куһаҕан быһыытын ыарыыны билэр ийэтэ эрэ тохтотор. Куһаҕан, кыыһырбыт сирэйин көрдөрдөҕүнэ, сабыччы көрөн эбэтэр хамсанан сөбүлээбэтин биллэрдэҕинэ эрэ оҕото биирдэ бу куһаҕан, ыарыылаах эбит диэн дьэ билэр, бу быһыытын тохтотор, аны хаһан да тардыалаабат буолар. Онтон бу кэмҥэ өссө дэбдэтэн, үөрбүтэ буолан киһиргэтэн биэрдэххэ тардыалыыра ордук эбиллэр. Тардыалыы үөрэнэн хаалбытын кэнниттэн тохтотор күүс эмиэ соччонон улаатан биэрдэҕинэ эрэ табыллар, оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыыларга үөрэтэр, оннук үгэстэри иҥэрии ордук туһаныллар.

Оҕо оҥорор быһыыта уларыйыытын ийэтэ кэтэ сылдьар ытарҕатын сөбүлүүрүттэн, тардыалыы сатыырыттан эмиэ быһаарыахха сөп. Манна ытарҕаны тардыалааһын ордук ыарыылааҕа уонна кутталлааҕа быһаарыы түргэн соҕустук кэлэригэр тириэрдэр. Yгүс ийэлэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ ымсыырар, ыла сатыыр санаатын суох оҥороору ытарҕаларын кэтэллэрин тохтотоллор.

Аныгы киинэлэргэ куруук охсуһаллар. Охсуһан төйөн хаалбыт киһи туох да буолбакка, баһын булкуйан, хамсатан кэбиһэ-кэбиһэ ойон туран баран салгыы охсуһа барара элбэхтик көстөр. Бу көстүү улаатан эрэр оҕолору төттөрүгэ үөрэтэриттэн дьону кырбааһыннар элбээтилэр.

Киһи төйөн, өйүн сүтэрэн баран өйдөнөрө олус ыарахан. Төйүүттэн элбэх киһи ыарыы буолаллар, үгүстүк эмтэнэ сатаан баран урукку оннуларыгар кыайан түһүмүөхтэрин сөп. Боксер накаут бардаҕына квалификациятын өр кэмҥэ сүтэрэр, күрэхтэһэрэ төһө эмэ кэмҥэ тохтууругар тиийэр. Оройго охсууттан төйүү кэнниттэн үгүс киһи нэһиилэ өйдөнөр, өйө-санаата буккуллар, сорохтор өлөллөр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн оройго охсуллар куһаҕанын, ыарыылааҕын биллэҕинэ эрэ бэйэтэ киһини оройго охсубат, сэрэнэр киһи буола улаатар. Аан маҥнай куһаҕан, ыарыы диэн тугун бэйэтэ биллэҕинэ эрэ, атыттарга куһаҕаны оҥорбот киһи буола улаатара кыаллар. Олоххо аан маҥнай куһаҕаны киһи арааран биллэҕинэ эрэ онтон сэрэнэрэ, оҥорбот буолара үөскүүр, онтон онно тэҥнээн көрөн үчүгэй диэн баара быһаарыллар.

Олоппостон оҕуннаҕына, кэһэйдэҕинэ оҕо олоппоско турар куһаҕанын дьэ билэр, аны сэрэнэр буолара улаатар. Аан маҥнай аналлаах, түөрэкэйэ суох кыра олоппоско ытыннара үөрэтии сүһүөҕүн булунарыгар ордук туһалаах. Кыраттан улахан саҕаланан сыыйа салгыы баран иһэрэ үөрэнии олохтоохтук, төрүттээхтик баран иһэрин бэлиэтиир.

Оҕо ыарыыны билиитэ этэ-сиинэ баарын, уратытын билэн харыстыыр өйүн-санаатын сайыннарар. Төһө кыра эрдэҕиттэн этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыыны билэрэ өйө-санаата сайдыытыгар туһаны оҥорор.

Оҕону киһи быһыылаах буолууга үөрэтии сүрүн төрүтэ кыра эрдэҕинэ тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии, ол быһыыларын элбэхтэ хатылаан үгэс оҥорон иҥэрии буолар. Кыра эрдэҕиттэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, оҕоҕо өйүгэр-санаатыгар соннук үгэс үөскээн ийэ кутугар олохсуйар, иҥэр. Кэлин улааттаҕына даҕаны, бу үгэһэ бэйэтин салайар, ол иһин киһи быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Киһи быһыыта суох эдэрдэри төрөппүттэрэ иитэн-аһатан, көрөн-истэн атаахтатан, ол аата сыыһа иитэн улаатыннараллар. Бу уустук, сайдыылаах диир олохпутун аймаан эрэр боппуруос. Оҕону кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр киһи быһыытын кэспэт буоларга, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэттэххэ эрэ, соннук үгэс үөскээтэҕинэ, ол аата ийэ кута иитилиннэҕинэ улаатан баран киһи быһыылаах киһи буолар.

Кыра эрдэхтэринэ атаахтык, аһара мааныланан улааппыт оҕолорун төрөппүттэрэ эккирэтэ сылдьан бары баҕатын толоро үөрэттэхтэринэ, оҕолоро киһи быһыыта суох, бэлэмҥэ үөрэммит киһи буола улаатар. Кини баҕа санаатын тохтотор майгыга үөрэммэтэҕиттэн, тулуура тиийбэтиттэн тугу барытын, баһыгар туох көтөн түспүтүн оҥорон иһиэн сөп киһиэхэ кубулуйар. Бу майгы олус кутталлаах, сыыһа-халты туттунууга, аһара барыыга, быстах быһыыны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Маннык майгылаах оҕо туох өйүгэр көтөн түспүтүн, саҥаны айыыны оҥоро сатыыра сыыһа-халты буолуута элбиириттэн куһаҕан быһыылары элбэтэр.

Билигин эдэр оҕолор туттунар, тохтотунар күүстэрэ суоҕуттан аһара туттаннар араас буруйу оҥороннор, үгүстүк хаайыыга түбэһэллэр. Охсуһан кыаттаран баран, эйэлэһэр диэни билбэккэ, араас сэптэри туһанан эбэтэр элбэх буолан көмөлөөн киһини эчэтиини оҥорон хаайыыга түбэспиттэр элбэхтэр

Оҕону куһаҕаны оҥорбокко үчүгэйи эрэ оҥорор буолуутугар, ол аата үчүгэй үгэстэр өйүгэр-санаатыгар иҥэн олохсуйалларын төрөппүттэр кыра эрдэҕинэ үөрэтэллэрэ оҕо ийэ кутун иитии диэн ааттанар. Кинилэр оҕолоро улаатан, бэйэтин өйө-санаата сайдан истэҕинэ, аны үчүгэйи оҥорор сыыһа санааларыгар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кинилэргэ кэпсээбэттэр, кистии сатыыллар. Маннык кистээһини, куһаҕаны букатын суох оҥоро сатааһыны оҕо улаатан иһэн син-биир билэр, төрөппүттэрин сымыйыаччылар дии саныан сөп. Оҕо улаатан иһэн, өйө-санаата сайдан истэҕинэ куһаҕан быһыыны арааран билбэтиттэн, олору бэйэтэ оҥорор кыаҕа улаатан хаалара ордук куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Улаатан иһэр оҕону кыра оҕо курдук саныыр куһаҕан, оҕону сэниир, намтатар, өйүн-санаатын сайыннарбат. Куруук өрө тардан, улаатан иһэҕин диэн өйү-санааны иҥэрии ирдэнэр. Оҕо өйө-санаата эрдэ сайдар, бу кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ билэн, араара үөрэммитэ үгэс буолбута кэлин улааппытын да кэннэ туһалыы сылдьар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыаҕынан куһаҕаны уонна үчүгэйи арааран билэ үөрэнэрэ олоҕор олус улахан туһаны оҥорор. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэр, аан бастаан куһаҕан быһыылары арааран билэргэ үөрэтэр. (1,40).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.