Иллэҥ кэми атаарыы
Үлэ-хамнас сайдан, тупсан иһиилэрэ дьон үлэҕэ аныыр, ыытар кэмнэрэ 8 чаастан ордубатыгар тириэртэ. Киһи ортотунан 8 чаас устата үлэлиир, 8 чаас курдук утуйар, сынньанар буоллаҕына, ордуга 8 чаас кэриҥэ буолар. Бу ордор 8 чаастан үлэҕэ кэлиини-барыыны, аһылык уонна аһылык бэлэмнээһинин кэмин көҕүрэттэххэ, иллэҥ диэн ааттанар ураты кэм баара быһаарыллан тахсар.
Киһи олоҕун устата куруук туһалаах дьарыгынан дьарыктана, үлэлии-хамсыы сылдьара олох ирдэбилэ буолар. Биир да мүнүүтэҕэ таах сыппакка, олорбокко тугу эмэ оҥоро, тута сылдьар киһини саха-лар сөбүлүүллэр, сүрэхтээх, үлэһит киһи диэн этэллэр.
Саха дьоно киһи иллэҥ буолан хааларын, тугунан эмэнэн дьарык-тамматын ончу сөбүлээбэттэр. Күүлэйдии, ону-маны көрө, дьаарбайа сылдьыы диэни байан эрэр өттүлэрэ саҥа билэн эрэллэр.
Киһи иллэҥ буолуо суохтаах. Куруук үлэлии-хамсыы, туох эмэ туһалааҕы толкуйдуу, оҥоро-тута сырыттаҕына олоҕор ситиһиини оҥорор. Иллэҥ киһи ыкка тэҥнэнэр. “Ыт иллэҥэ” диэн тугу да туһа-лааҕы оҥорбот, элбэхтик сытар, олорор киһини этэллэр. Былыргыттан булчут сахалар ыт бултаабат кэмигэр иллэҥин, сытара, олороро элбэ-ҕин кэтээн көрөн билэн, ити этиини оҥорбуттар.
Тугу да туһалааҕы оҥорбот кэм иллэҥсийэн хаалыы диэн ааттанар. Үлэттэн иллэҥсийэн хаалыыны үлэһит, киһилии быһыылаах дьон сөбүлээбэттэр. Пиэнсийэҕэ тахсан баран иллэҥсийэн хааллахтарына араас ыарыылара киирэрэ элбиирин билэллэр.
Саха дьоно олус былыргы кэмнэртэн ыла үлэни-хамнаһы баһы-лаабыттарын, үлэһит уонна баай, тойон, салайааччы диэн тус-туспа арахсалларын быһаарбыттарын уонна бу арахсыыттан үөскүүр уустук сыһыаннары тылларыгар киллэрэн өс хоһоонноро оҥорон туһана сылдьаллара туоһулуур. Соло диэн дуоһунаһы, чыыны-хааны этэллэ-рин тэҥэ, киһи иллэҥэ элбээбитин биллэрэллэр. Сололоох диэн төһө эмэ дуоһунастаах, чыыннаах буолан баран, иллэҥэ элбэх киһини этэллэр. Дуоһунаһа, чыына үрдээбитин кэннэ, иллэҥэ эмиэ элбээби-тин, соло диэн биир тылынан чуолкайдаан биэрэллэр.
Үлэһит киһи солото суох буолар. “Солото суох” диэн илиитин араарбакка тугу эмэ туһалааҕы оҥоро, тута сылдьар киһини этэллэр. “Солото суох” киһи ханнык да дуоһунаска, чыыҥҥа сылдьыбытын иһин, куруук үлэлии-хамсыы сылдьара быһаарыллар.
Солотуу диэн туох эмэ үчүгэйдик көстөрүнэн бүрүйүү, киэргэтии ааттанар. Бу тылтан золото диэн нууччалыы тыл үөскээбит. Сололоох диэн иллэҥ кэмэ элбэх киһи ааттанар. Иллэҥ кэмэ элбэҕин биллэрэн бу тыл салайааччы аатыгар көһөн туттуллар. Олох сайдан тупсан, эко-номика оҥорон таһаарыыта эбиллэн истэҕинэ үлэ чааһа кылгаан, ил-лэҥ кэм эбиллэн биэрэрин сайдыылаах дойдулар ситиһэллэр. Бу дой-дуларга үлэ оҥорон таһаарыытын лаппа үрдэтэннэр уонна элбэх ро-боттары туһананнар бэйэлэрэ үлэлиир чаастара аҕыйаан биэрэн иһэр.
Киһи этэ-сиинэ араас хамсаныылара суох табыллыбат, сүһүөхтэрэ мастыйан хааланнар ыарыылар булуохтарын сөп. Аҕыйахтык хамса-ныыттан, өр кэмҥэ хамсаппакка олорууттан киһи сүһүөхтэригэр араас ыарыылар иҥиирдэрэ тардан ылыыларыттан саҕаланан бараллар. Ол иһин киһи иллэҥэ элбээтэҕинэ араас хамсаныыларынан дьарыктанан этин-сиинин эрчийэ сылдьара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Иллэҥ кэмҥэ дьарыктанарга аналлаах үлэттэн ураты, туһалаах дьарыктар хас биирдии киһиэхэ баар буолуохтара этэ. Тугу эмэ оҥо-рор баҕа санаалаах киһи иллэҥ кэмин таба туһанан элбэх туһалааҕы оҥорор кыахтанар. Киһиэхэ баҕа санааны кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ ийэ кутун иитэн иҥэрэн биэрэллэрин таба өйдөөн оҕо иитиитигэр туһаныахпыт этэ. Арҕааҥҥы өй-санаа үөрэхтэрэ салайааччылар бас билиилэригэр киирэннэр, ким эрэ эппитин толоруу диэки халыйан хааланнар, киһини санаата салайарын тутуспат буолан сылдьаллар.
Дьон сааһыран, өйдөрө-санаалара эбиллэн истэҕинэ өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕинэн дьарыктаналлара элбэх туһаны оҥорор. Олохторун устата мунньубут араас туһалаах билиилэрин, үлэлэрин уопутун эдэрдэргэ, кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэр кэмнэрэ тиийэн кэлэрин туһаныахтара этэ. Ол курдук, сахалыы таҥара үөрэҕэ диэн олох уопутуттан мунньуллан үөскээбит үөрэх буолан салгыы эдэрдэргэ бэриллэн истэҕинэ сахалар сайдан иһэллэрэ ситиһиллэр.
Саха сиэннэммит кырдьаҕастара эбэ уонна эһэ диэн ааттаналлара айылҕаттан олус дириҥ тутулуктаах. Аһатар күөлү, өрүһү эбэ диэн ааттанар. Оҕо улаатар кэмигэр аһыырын ордук сөбүлүүр. Эбэ сиэн-нэрин сөбүлүүр, туһалаах аһылыктарынан тото-хана аһатар кыаҕа ула-ханын бэлиэтээн эбэ диэн ааттаабыттар.
Сахалар оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары оҥотторон ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэллэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн аан бастаан бэрээдэккэ, киһи тылын истэргэ үөрэнэн үгэс оҥостунара ирдэнэр. Эһэ бэрээдэккэ, үлэҕэ үөрэтээччи, эппит тылын иһитиннэрээччи буоларын эһэ диэн, кытаанах майгылаах тыатааҕы курдук ааттанара биллэрэр.
Иллэҥ кэмнэрин барытын оҕолорун, сиэннэрин көрүүтүгэр-истии-тигэр, киһи буолууну ситиһиилэригэр анаабыт төрөппүттэр, эбэлэр, эһэлэр кырдьар, мөлтүүр кэмнэригэр кинилэр сылаас сыһыаннарын билэр кыахтаналлара олохторо табылларыгар тириэрдэр.
Иллэҥ кэм сиэрин тутуһа сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Киһи быстах быһыыга түбэһэрэ иллэҥ кэмэ элбээтэҕинэ үксээн биэрэр уратылаах, сыыһа-халты туттунуу эмиэ эбиллэр. Араас аһааһыннар, арыгы иһиилэрэ иллэҥ кэмҥэ элбииллэрин сиэри тутуһа сылдьыы уонна оҥорор быһыыны барыларын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрии хааччахтаан аҕыйаталлар.
Россия олохтоохторо атаахтара уонна аһара барар санаалара элбээн сынньалаҥ кэм сиэрин тутуспаттарыттан Европа курортара саллан сылдьаллар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр атаахтык иитиллэн хаалбыт биһиги дьоммут аһааталлар эрэ таһынан барыахтарыгар диэри аһыыл-ларыттан уонна күүлэйдииллэрэ сиэри таһынан барарыттан, бэрээдэги тутуспаттарыттан бары куттанан, кэлэйэн хааллылар.
Онон иллэҥ кэми атаарыы эмиэ сиэргэ сөп түбэстэҕинэ, киһи быһыытын аһара барбатаҕына сынньаныы табыллар. (1,93).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.