Интэриниэт

Интэриниэт (ааҥл. Internet, ол эбэтэр Interconnected Networks) диэн көмпүүтэрдэр бэйэ бэйэлэрин кытта холбоммут бүтүн аан дойдутааҕы ситимнэрэ. IP (Internet Protocol Suite) боротокуолу уонна data пакеттары туһанар. Интэриниэт ситимэ мөлүйүөнүнэн ахсааннаах ситимнэһиилэртэн турар. Ол ситимнэр (дьиэ уонна дьон-сэргэ, университет, бизнес уонна дьаhалта гиэннэрэ) бэйэ бэйэлэрин икки ардыларыгар араас технологияларынан холбоноллор: алтан уонна оптоволокно кабеля, кабеля суох уо.д.а.

Интэриниэккэ информация сүүрүктэрэ.

This NeXT Computer was used by Sir Tim Berners-Lee at CERN and became the world's first Web server.

ICANN headquarters in Marina Del Rey, California, United States

Интэриниэт устуоруйата

Интэриниэт бастаан 1969 сыллаахха алтынньы 29 күнүгэр баар буолбута диэн ааҕыллар. Бу күн Стэнфорд чинчийэр үстүтүүтүгэр уонна Калифорния университетыгар турар көмпүүтэрдэр ыккардыларыгар ситими олохтообуттара. Биллэн турар бу иннинэ, да кэннинэ да уһун сыллар усталарыгар араас таһымнаах саҥа тэриллэр уонна технологиялар айыллыбыттара. Онон интэриниэт устуоруйатын XX үйэ 50-60-с сылларыттан ааҕар дьон эмиэ бааллар. 1957 сыллаахха АХШ байыаннайдара маннык ситими олохтооһун туһатын өйдөөннөр учуонайдарга сорук туруорбуттара. Онон 1969 сыл бүтүөр дылы 4 чинчийэр тэрилтэ бу ситиминэн холбоммута. Ситим ARPANET диэн ааттаммыта.

1971 сыллаахха электроннай почтаны ыытар бастакы бырагыраама айыллыбыта.

1973 сыллаахха Атлантика аннынааҕы каабель нөҥүө АХШ тэрилтэлэрин кытта Великобритания уонна Норвегия көмпүүтэрдэрэ холбоммуттара. Бу кэмтэн ыла ситим дойдулар ыккардыларынааҕы буолбута.

Ситимнэһии тэнийэн истэҕин аайы араас боротокуоллар баар буолан испиттэрэ, бу көмпүүтэрдэр ыккардыларыгар информацияны атастаһыыны атахтыыр этэ. Онон 1983 сыл тохсунньу 1 күнүттэн TCP/IP диэн соҕотох боротокуол ылыныллыбыта. Бу сылга ARPANET ситим Internet диэн тиэрмини бэйэтигэр сыһыаран тутар буолбута.

1984 сыллаахха домен-ааттар тиһиликтэрин айбыттара (англ. Domain Name System, DNS).

Ол сылга ARPANET конкурена – NSFNet (англ. National Science Foundation Network) баар буолбута. Бу ситим элбэх кыра ситими холбообута уонна аһарар кыаҕа конкуреныттан быдан үрдүк этэ. Интернет диэн аат кинини кытта ситимнэнэр буолбута.

1988 сыллаахха тиэкиһи тута биэрэр боротокуол баар буолбута - Internet Relay Chat (IRC), онон интэриниэккэ "тутуһан олорон" кэпсэтэр кыах үөскээбитэ.

1989 сыллаахха Британия аатырбыт информатик учуонайа Тим Бернерс-Ли Аан дойду ситимин кэнсиэпсийэтин киһи-аймах болҕомтотугар таһаарар. Ол кэннэ икки сыл иһигэр HTTP боротокуолу, HTML разметканы уонна URI идентификатордары айар. Ол курдук 1990 сыл сэтинньи 12 күнүгэр гипертекстовай диаграммалар тиһиликтэрин туһунан этиилэрин бэчээттиир, уонна киниэхэ аат биэрэр — World Wide Web.

1990 сыллаахха ARPANET хотторон, суох буолар. Эмиэ бу сыл интэриниэккэ төлөпүөн көмөтүнэн аан бастаан киирии буолар (Dialup access – «дозвон»).

1991 сыллаахха Аан дойдутааҕы интэриниэт ситимҥэ ким баҕарар киирэр кыахтанар.

1993 сыл (сорох источникка 1994 сыл саҕаланыытыгар дэнэр) – NCSA Mosaic диэн аатырбыт браузер тахсар. Интэриниэт түргэнник тарҕанан барар.

1995 сыллаахха сетевой трафигы наардааһыны ситим-провайдердар бэйэлэригэр ылыналлар, оттон NSFNet көмпүүтэрдэрэ чинчийэр эрэ үлэлэнэн дьарыктанар буолаллар.

Ол сыл Аан дойдутааҕы ситим Консорциума (W3C) олохтонор, кини соруга - ситим стандаартарын оҥоруу.

1996 сыллаахтан Аан дойдутааҕы ситим (WWW) "интэриниэт" диэн өйдөбүлү толору кэриэтэ солбуйар буолар уонна билэни атастаһар FTP боротокуолу трафигынан куоһарар. 1998 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр — доменнары салайар аналлаах ICANN диэн кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ баар буолар.

Интэриниэт тиэрминнэрэ: Нуучча тыла - Саха тыла - Кырым тыла- Түүрк тыла Кыска Сөздүгү

Нуучча тыла (Русский)	Саха тыла	Qırımça (Кырыым тыла)	Türkçe(Түрк тыла)
страница	сирэй (sirey)	saife (саифе)	sayfa
ссылка	сигэ (sige)	bağlantı (багъланты)	bağlantı
кнопка	тимэх (timex)	dögme (дёгме)	düğme
нажать (на кнопку), щёлкнуть (мышкой)	баттаа (battaa)	basmaq (басмакъ)	tıklamak
сделать двойной щелчок	хос баттаа (xos battaa)	çift basmaq (чифт басмакъ)	çift tıklamak
выделить	хараарт (xaraart)	saylamaq (сайламакъ)	seçmek
информация, данные	билгэлэр (bilgeler)	malümat (малюмат)	bilgiler, veri
база данных	билгэлэр базалара (bilgeler bazalara)	malümat bazası (малюмат базасы)	veri tabanı
аккаунт, учётная запись	аат сурук (aat suruk)	esap (эсап)	hesap
создать аккаунт	бэлиэтэн (belieten)	esap açmaq (эсап ачмакъ)	hesap açmak
пользователь	туттааччы (tuttaaççı)	qullanıcı (къулланыджы)	kullanıcı
участник, член	кыттааччы (kıttaaççı)	aza (аза)	üye
вход	киирии (kiirii)	kiriş (кириш)	giriş
выход	тахсыы (taxsıı)	çıqış (чыкъыш)	çıkış
сеанс, сессия (работы с программой, сайтом)	омурҕан (omurğan)	oturım (отурым)	oturum
войти в систему, залогиниться	логиннан (loginnan)	oturım açmaq (отурым ачмакъ)	oturum açmak
выйти из системы	таҕыс (tağıs)	oturım qapatmaq (отурым къапатмакъ)	oturum kapatmak
извещать, уведомлять	биллэр (biller)	haberdar etmek (хабердар этмек)	haberdar etmek
перейти (по ссылке)	бар (bar)	barmaq (бармакъ)	gitmek
искать	ирдээ (irdee)	qıdırmaq (къыдырмакъ)	aramak
отправить, послать	ыыт (ııt)	yollamaq, yibermek (ёлламакъ, йибермек)	göndermek
отмена		lâğu (лягъу)	iptal
отменить		lâğu etmek (лягъу этмек)	iptal etmek
вернуть назад	төттөрүлэт (töttörület)	keri ketirmek (кери кетирмек)	geri getirmek
регистрация	регистрация (registratsiya)	qayd (къайд)	kayıt
регистрироваться	регистрацияланыы (registratsiyalanıı)	qayd olmaq (къайд олмакъ)	kayıt olmak
зарегистрированный	регистрацияламмыт (registratsiyalammıt)	qaydlı (къайдлы)	kayıtlı
корректный, допустимый	сөптөөх, көнө (söptööx, könö)	keçerli (кечерли)	geçerli
некорректный, недопустимый	сыыhа, сатаммат (sııha, satammat)	keçersiz (кечерсиз)	geçersiz
настройки	айардар (ayardar)	ayarlar (аярлар)	ayarlar
настраивать	айардаа (ayardaa)	ayarlamaq (аярламакъ)	ayarlamak
проверять		teşkermek (тешкермек)	kontrol etmek
размер	улахана (ulaxana)	büyüklik (буюклик)	boyut
безопасность	харысхал (xarısxal)	telükesizlik (телюкесизлик)	güvenlik
файл	билэ (bile)	fayl (файл)	dosya
расширение	кэҥэтиитэ (keñetiite)	uzantı (узанты)	uzantı
тип	көрүҥ (körüñ)	çeşit, tür (чешит, тюр)	çeşit, tür
календарь	халандаар (xalandaar)	taqvim (такъвим)	takvim
дата	кэм (kem)	tarih (тарих)	tarih
общий	бары (barı)	umumiy (умумий)	genel
утверждение, одобрение		tasdıq (тасдыкъ)	onay
утвердить, одобрить		tasdıqlamaq (тасдыкъламакъ)	onaylamak
восстановить		yañıdan tiklemek, ğayrıdan tiklemek, yañıdan yaratmaq (янъыдан тиклемек, гъайрыдан тиклемек, янъыдын яратмакъ)	yeniden yaratmak
сбросить, обнулить, вернуть в начальное состояние		sıfırlamaq (сыфырламакъ)	sıfırlamak
обновить	саҥарт (sañart)	yañartmaq (янъартмакъ)	yenilmek
успешный		muvafaqiyetli (мувафакъиетли)	başarılı
успешно		muvafaqiyetnen (мувафакъиетнен)	başarıyla
предупреждение	сэрэтии (seretii)	tenbi (тенби)	uyarı
задействовать, включить	холбоо (xolboo)	işletmek (ишлетмек)	uygulamak
указать, ввести	бэлиэтээ (belietee)	belgilemek (бельгилемек)	belirtmek
удалить, убрать	сот (sot)	yoq etmek (ёкъ этмек)	silmek
доступ		irişim (иришим)	erişim
право (доступа и т.д.)		yetki, izin (етки, изин)	yetki, izin
статус, состояние	турук, статус (turuk, status)	al, status (ал, статус)	hal, durum
инструмент	инструмент (instrument)	alet (алет)	araç
вклад		isse (иссе)	katkı
пространство имён (в вики)		isim fezası (исим фезасы)	alan adı (vikide)
поле		satır, pencere (сатыр, пенджере)	alan
частые вопросы (ЧаВо)	элбэхтик бэриллэр соруйдар (ЭБС) (elbextik beriller soruydar (EBS))	sıq berilgen sualler (SBS) (сыкъ берильген суаллер (СБС))	sık sorulan sorular (SSS)
загрузить	ук (uk)	yüklemek (юклемек)	yüklemek
добавить, присоединить, приаттачить	эп (ep)	eklemek (эклемек)	eklemek
аттачмент	эбии (ebii)	eklenme (экленме)	eklenti
отметить, пометить	бэлиэтээ (belietee)	işaretlemek (ишаретлемек)	belirtmek
знак, отметка	бэлиэ (belie)	işaret (ишарет)	simge
символ (буква, цифра, знак)	симбол (simbol)	simvol (символ)	karakter
заполнять	толор (tolor)	toldurmaq (толдурмакъ)	doldurmak
совпадать		eşleşmek (эшлешмек)	eşleşmek
совпадение, зацепка (при поиске)	cөп түбэhии (söp tübehii)	ilişki (илишки)	ilişki
приоритет, вес	приоритет (prioritet)	ağırlıq (агъырлыкъ)	ağırlık
ящик (для писем)	куту (kutu)	qutu (къуту)	kutu
папка		cüzdan (джузьдан)	klasör
дополнительный		ilâve (иляве)	ek, ilave
изображение	ойуу (oyuu)	resim, suret (ресим, сурет)	resim
разрешение (графич. файла)		çezinirlik (чезинирлик)	çözünürlük
статья		maqale (макъале)	madde
сообщение	сурук (suruk)	beyanat (беянат)	mesaj
тема	сурук аата (suruk aata)	mevzu (мевзу)	konu
заголовок	баhа (baha)	serleva (серлева)	başlık
автор		müellif (муэллиф)	yazar
текст	текст (tekst)	metin (метин)	metin
правило	сиэр (sier)	qaide (къаиде)	kaide
содержание	иhинээҕитэ (ihineeğite)	münderice (мундеридже)	içerik
правка, изменение, редактирование	уларытыы (ularıtıı)	deñişiklik (денъишиклик)	değişiklik
изменять, редактировать	уларыт (ularıt)	deñiştirmek (денъиштирмек)	değiştirmek
обсуждение	ырытыы (ırıtıı)	muzakere (музакере)	tartışma
предложение	этии (etii)	teklif (теклиф)	teklif
личный		şahsiy (шахсий)	kişisel, şahsi, özel
цитата		alınma (алынма)	alıntı
раздел	салаа (salaa)	bölüm (болюм)	bölüm
подраздел	хос салаа (xos salaa)	alt bölüm (алт болюм)	altbölüm
список	лиис (liis)	cedvel (джедвель)	liste
таблица	таабыл (taabıl)	cedvel (джедвель)	tablo
предпросмотр		ög baquv (ог бакъув)	önizleme
распечатать	бэчээттээ (beçeettee)	bastırmaq (бастырмакъ)	bastırmak
комментарий	коммент (komment)	tefsir (тефсир)	yorum
пояснение	быhаарыы (bıhaarıı)	izaat (изаат)	açıklama
описание	кэпсээн (kepseen)	tarif, tasvir (тариф, тасвир)	tarif, tasvir
голос (при голосовании)	куолас (kuolas)	rey (рей)	oy
голосовать	куоластаа (kuolastaa)	rey bermek (рей бермек)	oylamak
итог, результат	түмүк (tümük)	netice (нетидже)	sonuç
жирный (шрифт)	халыҥ (сириип) (xalıñ (siriip)	qalın (yazı) (къалын (язы))	kalın (yazı)
подпись	илии баттааhын (ilii battaahın)	imza (имза)	imza