Итэҕэл туһата
Итэҕэл өй-санаа үөрэҕэ буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр. Өй-санаа үөрэҕин бу икки өрүттэрин холбуу ыллахха итэҕэл үөрэҕэ диэн ааттанар уонна омук олоҕор сайдыыны, уһун үйэни ситиһэригэр хайа эрэ аҥар өттүн диэки халыйан хаалыыны үөскэппэт туһугар иккиэн тэҥҥэ туттулла сылдьаллара ирдэнэр.
Өй-санаа олоххо уларыйыылары киллэрэр. Итэҕэл үөрэҕэ кэмэ кэллэҕинэ олоххо туһалаах уларыйыылары киллэрэн биэрдэҕинэ эрэ атыттартан хаалыы үөскээбэтэ ситиһиллэр. Олох сайдыытыттан өйгө-санааҕа уларыйыы, эбиллии киириититтэн тутулуктанан итэҕэл үөрэҕэ эмиэ уларыйан, тупсан биэрэн иһэрэ эрэйиллэр.
Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһаннар киһи санаатын тупсарар, үчүгэйи оҥоруу диэки салайар сыалы ылынаннар “Үчүгэй санаалардаах буолуҥ” диэн этиини таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһаналлар уонна олох сайдыытыттан тутулуктаах сөптөөх, икки өрүттээх уларыйыылары киллэрэн биэрэн иһэллэр.
Казактар кэлэн сэриилээн кыайыыларыгар сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун тутуһалларыттан аһара баран утарыласпакка, сэриилэһэ сатаабакка бэринии, эйэлээх буолуу суолун тутуһаннар уонна кыттыһа охсоннор, киэҥ сирдэри баһылаабыттарыгар билиҥҥи көлүөнэлэр махталларын ылыахтарын ылаллар.
Киһи хаһан баҕарар санаата уларыйыан сөп. Атын баҕа санаа үөскээн кэлэрэ тугунан да хааччахтаммат. Киһи санаатын бэйэтэ эрэ уларытар; тупсарар, хаалларар кыахтааҕын сахалыы итэҕэл үөрэҕэ туһанан куһаҕан санаалартан ыраастанар туому ыытар.
Субу кэмҥэ үчүгэй диэн сыаналаммыт сотору кэминэн олохтон хаалан куһаҕан диэҥҥэ уларыйыан сөп. Сахалар ити уларыйыы кэлэрин үөрэтэн билэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонун былыргы кэмнэртэн оҥорон туһаналлар. Үчүгэй уонна куһаҕан киһи олоҕор солбуйсан биэрэллэрэ куруук баар буоларын туһана сылдьаллар. Киһи бэйэтигэр туһалааҕы, барыстааҕы, үчүгэйдик көстөрү үчүгэй диэн ааттаан элбэтэ сатыыра, онтон тугу сирбитин, сиргэнэрин куһаҕаҥҥа кубулутара, хара диэн ааты иҥэрэн умнан, хаалларан иһэрэ хаһан да уларыйбат.
Үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар киһи олоҕуттан уонна өйүттэн-санаатыттан тутулуктара улахан. Баай дьон тугу үчүгэй диэн этэллэрэ дьадаҥыларга, үлэһиттэргэ ыра санаа буолан хаалара элбиир. Улахан баайдар Канарскай арыыларга тиийэн сынньан-нахтарына үчүгэйдик сырыттыбыт диэн саныахтарын сөп.
Айылҕаҕа туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, саҥалыы сайдан тахсар кэмнэрдээх. Айылҕаҕа уларыйбат, тупсубат буолуу диэн суох буоллаҕына сатанар. Омук уларыйбат, тупсубат буолууга тиийэн хааллаҕына уонна былыргы олоҥхо кэмигэр төннө сатаатаҕына аныгы кэмҥэ түргэнник сайдыыны киллэринэн иһэр олохтон хаалыыта үөскээн атыттартан туоратыллыыга тиийиэн сөп.
Айылҕа уларыйа сылдьар тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиинэн бэриллэн дьоҥҥо тиийэн туттулла сылдьар. Айылҕаҕа туох барыта икки өттүлэриттэн тутулуктаахтарын таба туһана сылдьыы өйдөөх-санаалаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Хаһан эрэ бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан, уларыйан биэрэллэрин икки өрүттээх буолуу үөскэтэн иһэрэ олоххо сайдыыны, тупсууну атыттартан тутулуга суох киллэрэн биэрэргэ аналланар.
Сахалар бу икки өрүттээх буолууну олохторугар туһана сылдьалларын туоһутунан айыы диэн тылы икки өрүттээх өйдөбүлүнэн туһаналлара буолар. Бу айыы диэн тылбытын аһара нууччатымсыйан хаалбыттарын билиммэт тыл үөрэхтээхтэриттэн, суруйааччылартан уонна учуонайдартан билигин кэлэн харыстаатахпытына табыллар буолла. Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр киһи оҥорор быһыыта оҥорбутун кэнниттэн икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын чуолкайдык билэллэр.
Айылҕаҕа күнүс кэнниттэн түүн, сайын кэнниттэн кыһын тиийэн кэлэн иһэллэрэ туох барыта икки өттүттэн тутулуктааҕыттан үөскүүр. Бу икки өрүттэн биир өрүтэ мөлтөөн, бытааран биэрдэҕинэ, иккис өрүтэ солбуйан бастаан иһиини ылар кыахтанара сайдыыны аҕалыыга тириэрдэн олоххо тупсууну киллэриини үөскэтэр.
Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини олохторугар тутуһалларын элбэх өс хоһоонноро биллэрэллэр:
- “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно үчүгэй кэнниттэн куһаҕан тиийэн кэлэрин биллэрэрин тэҥэ, куһаҕан тупсан, үчүгэйгэ кубулуйан иһэрин быһааран биэрэрэ олоххо улахан суолталаах. Киһи олоҕор биллэр куһаҕаны үчүгэй оҥорон тупсаран биэрдэҕинэ үчүгэй элбиирин үөскэтэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ туһана сылдьар. Оҕону үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанан аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын билэригэр, олору оҥорботугар уонна саҥа оҥорор быһыытын тиэтэйбэккэ, ыксаабакка, сыыһа-халты туттунан кэбиһэн куһаҕаҥҥа тириэрдибэтигэр үөрэтэр.
- “Уол биир күн ат өрөҕөтүгэр, атын күн ат уорҕатыгар буолар” диэн өс хоһооно куһаҕан үчүгэйинэн солбуллара соччо ырааҕа суоҕун уонна киһи бэйэтин кыаҕынан куһаҕаны тупсаран үчүгэй оҥорорун биллэрэрэ ордук суолталаах. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалары албыннаан этэллэрин курдук куһаҕаҥҥа “аньыы” диэн үчүгэйтэн туспа араарар ураты ааты иҥэрдэххэ, аны уларыйан, тупсан кэлэрэ суох буолан хааларын үөскэтии буоларын биллэххэ табыллар. “Аньыы” диэн тылы туһаныы өйгө-санааҕа уларыйыы, тупсуу киирэрин суох оҥорон мастыйыыны, “застойу” үөскэтэн кэбиһиигэ тириэрдэр.
- “Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэн сылдьаллар” диэн өс хоһооно үчүгэй уонна куһаҕан киһи өйүттэн-санаатыттан биир тутулуктаах-тарын, арай хайдах оҥорортон уларыйан, уратыланан тахсалларын быһаарар уонна тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн куһаҕаны арааран туспа ааттыы сатыылара улахан сыыһатын, албыннааһыны үөскэтэрин биллэрэр. Бу өс хоһооно “айыы үөрэҕэ” диэн секта төрдүттэн сыыһатын, сымыйатын, айыы диэн тыл куһаҕана элбэҕин билэр сахалары албынныы сатыы сылдьарын чуолкайдаан биэрэр.
- Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлэ, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин биллэрэрэ “Туох барыта икки өрүттээх" диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун сахалар олохторугар туһана сылдьалларын быһаарар. Киһи оҥорор ураты быһыыта, саҥаны айыыта, оҥорбутун кэнниттэн үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара быһаарыллара хаһан баҕарар баар суол буолар.
Сахалыы өй-санаа, итэҕэл үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүтү тутуһа сылдьар.
Итэҕэл диэн өй-санаа үөрэҕин икки өрүттэрэ манныктар:
1. Сахалыы таҥара үөрэҕэ.
2. Үрүҥ айыы буолуу. (1,7).
Итэҕэл бу икки өрүттэрин тус-туспа ылан кылгастык ырыттахха өй-санаа сайдыытын, саҥаны киллэриитин уонна харыстаныытын, ол аата омук уһун үйэни ситиһиитин уратыларын быһаарыахха сөп.
Сахалар өй-санаа, итэҕэл үөрэхтэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугун тутуһан сайдарыттан хайа да өттүгэр аһара баран халыйыыны үөскэппэт, диктатураҕа тириэрдибэт уонна омук уһун үйэни ситиһэригэр аналланар. (2,5).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. “Ил Түмэн” хаһыат. 26.10.2007.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.