Иэстэбил уратыта
Олох сайдан, тупсан истэҕинэ бары барыта тупсарыгар, урут суох саҥаны айыылар олоххо киирэн иһэллэригэр уонна сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан, “айыы үчүгэй” диэн этэр тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар сэбиэскэй былаас кэмигэр үгүс атеист буолан хаалбыт сахалар балыттараннар иэстэбил тиийэн кэлиэ диэн санааларыгар оҕустаран көрбөккө эрэ олороллор.
Сайдыыны ситиһэр аатыран үчүгэйэ, куһаҕана ситэ арыллан биллэ илик саҥаны айыылары оҥоро охсон, олоххо киллэрэ сатааһын аһара элбээтэ эрээри, олор туһаны оҥороллоро отой аҕыйах, таах хаалан хаалбатахтарына куһаҕаны элбэтэн иһэллэр.
Хас биирдии саҥаны айыы айылҕаҕа уларытыыны киллэрэринэн, айылҕа бэйэтэ сыыйа-баайа да буоллар уларыйан иһэриттэн сэт үөскээн иэстэбилгэ тириэрдэр. Билигин айылҕа уларыйыыта түргэ-тээн олус күүстээх тыаллар, улахан долгуннар дьоҥҥо оҥорор хоромньулара биллэрдик улааппытыттан дьон кэһэйэннэр, салланнар айылҕаны харыстыыр санаалара биллэрдик улаатан эрэрэ биллэр.
Киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн икки аҥы арахсаллар. Үчүгэйи оҥоруу үчүгэй дьайыылаах, сайдыыны, тупсууну аҕаллаҕына, киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларыгар хайаан да эппиэтэ тиийэн кэлэрин сэт үөрэҕэ уонна иэстэбил баара биллэрэр. Оҥо-руллубут быһыы хайдаҕыттан, төһө улаханыттан, туох содуллаа-ҕыттан тутулуктанан иэстэбил улаатан биэрэн иһэр.
Аҥардастыы бэйэбитигэр эрэ үчүгэй, туһалаах, барыс киллэрэр өрүттэри тутуһарбытыттан олоххо, биирдии киһиэхэ сааһыран истэ-ҕинэ тиийэн кэлэн иһэр уларыйыылары аахсыбаппыт. “Киһи күннээх, балык ыамнаах” диэн өс хоһоонун ситэ, табан өйдөөн туһамматтан үчүгэй, кыанар, үлэни-хамнаһы кыайар кэммитигэр бэйэбитигэр эрэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥосто сатыырбыт элбээһиниттэн кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорор туһугар аан бастаан кыһаныахтаахпытын умнан сылдьабыт.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн өй уонна күүс хардары-таары уларыйан, эргийэн биэрэр дьайыылаахтар. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн иһэр, онтон бэйэтэ, этэ-сиинэ оҥорор-тутар күүһэ-кыаҕа кыччаан иһэрин билиниэ этэ. Манна пиэнсийэҕэ тахсан бараммын даачабын дьэ туттуом диэн хаһаана сылдьыбыт киһи, хаһан оҥороро тиийэн кэлбитигэр күрүө сиэрдийэтин да кыайан көтөхпөтүттэн хомойбута үөрэх буолуо этэ.
Иэстэбил диэн киһи иэс ылбытын төннөрөрүн модьуйарынан өй-санаа көрдөбүллэрэ күүс дьайыытыгар кубулуйалларын биллэрэрин тэҥэ, оҥорбут быһыыларыгар тиийэн кэлэр эппиэтинэс ааттанар. Хас оҕо, киһи барыта оҥорор быһыыларыгар эппиэтэ хаһан баҕарар, сороҕор хойутаатар да хайаан да кэлэрин биллэҕинэ, субу оҥорор быһыыларын дириҥник ырытан, сыыһа-халты буолбатын туһугар ордук кыһанан оҥороругар тириэрдиэ этэ.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты, аһара туттунара аҕыйаҕынан, оҥорор быһыыларын ордук дириҥник ырытан быһаарарынан олоххо элбэх ситиһиини, тупсарыылары оҥорор кыах-танарын биллэрэрин төрөппүттэр туһаныа, оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитиэ, үөрэтиэ этилэр.
Олоххо эппиэтинэстэнии оҕо саҥа улаатан истэҕинэ саҕаланан баран салгыы сайдан, үрдээн иһэр. Оҕо үчүгэй быһыылары оҥордоҕуна хайҕанара, ол быһыыларын элбэхтик хатылаан оҥорон үгэс оҥостунан иҥэринэрэ, онтон куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна мөҕүллэрэ, ханнык эрэ буруйга, сэккэ-сэмэҕэ түбэһэрэ, ол быһыыны оҥорботугар үөрэнэрэ өйө-санаата, ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ, быһыы-ларга иитиллэригэр тириэрдэрин туһаныахпыт этэ.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн иитии сыыһа-халты бардаҕына, атаахтатыы диэки халыйан хааллаҕына кэлин, улааппытын кэннэ иэстэбили үөскэтэрин билигин умнан сылдьабыт. Аҥардас дьахталлар онтон-мантан булан, төрөөн кэбиһэн баран, үчүгэй төрүтэ, сайдыыта суох буор куттаах оҕолорун киһи быһыылаахтык, үлэҕэ үөрэтэн ииппэккэлэр, атаахтата, маанылыы сылдьаллара уонна үчүгэй, киһилии майгыны иҥэрбэккэ улаатыннаран кэбиһэллэрэ өйө-санаата аһара баран иэстэбили үөскэтэрин билигин аахсыбаттар.
Кыра эрдэҕинэ аһара атаахтаан улааппыт оҕо арыгыһыт буолара быдан элбэҕин “Атаах оҕо арыгыһыт буолар” диэн этии биллэрэр. Куһаҕан иитиилээх киһи иэстэбилгэ эмиэ түбэһэр эбит. Куһаҕан иитииттэн араас сыыһа-халты туттунуулары оҥоруу куһаҕан быһыы-лары элбэтэн иэстэбили үөскэтэрэ быһаарыллар.
Кырдьан, дьиэтэ-уота суох буолан буорайан, соҕотохсуйан сыл-дьар кырдьаҕастары көрөн аһына саныыбыт эрээри, эдэр, кыанар эрдэхтэринэ олохторун сыала-соруга суох олорон, оонньоон, көрүлээн, ыллаан аһарбыттарыгар иэстэбилэ; тулаайахсыйыы, соҕотох-суйуу тиийэн кэлбититтэн эрэйи көрөллөрүн билиэхпит этэ.
Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоруута дьон өйө-санаата кылгааһыныгар, олоххо сыһыан куһаҕан, быстах быһыылар диэки өттүгэр уларыйыытыгар тириэрдэн, субу күннээҕинэн эрэ олорооччулар элбээтилэр. Биирдэ тото аһаатылар, итирдилэр даҕаны баҕа санаалара туолар бичтэр уулуссаҕа хаамсан аалыҥнаһаллар, ааһан иһэр дьонтон харчы көрдөөн саатыыллар. Итини тэҥэ, оҕо иитиитигэр үөскээбит атаахтатыыга тириэрдэр уларыйыылар аҥардас-тыы минньигэстик аһатыыга, маанытык таҥыннарыыга уонна ханнык эрэ, кылапачыгас, олоххо туох да туһата суох оонньуурдарынан оонньотууга эрэ кубулуйбуттарыттан үлэлиэхтэрин-хамсыахтарын баҕарбат, бэлэмҥэ үөрэммит бичтэр элбииллэр.
Киһи олоҕун устата оҥорбут быһыыларыгар, сыыһаларыгар хаһан баҕарар эппиэттиэхтээх. Үчүгэйи оҥоруу үчүгэйинэн төлөнөр, онтон куһаҕаны оҥоруу куһаҕанынан төлөммөтөҕүн да иһин, иэстэбили үөскэтэрин умнуохпут суоҕа этэ. Сыыһа-халты оҥоруллубут быһыыга иэстэбилэ хайаан да кэлиэхтээх. Эдэр, кыанар эрдэхтэринэ үлэни-хамнаһы кыайа тутар кэмнэригэр күүлэйдии, дьаарбайа сыл-дьыбыт, кэргэн, уруу тэриммэтэх, баай-мал мунньумматах дьон кырдьар саастарыгар соҕотох хаалан, чуҥкуйан, тулаайахсыйан эрэй-дэнэннэр эдэрдэригэр күүлэйдии, дьаарбайа сылдьыбыт иэстэрин боруостуулларын эдэрдэр билиэ этилэр.
Оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр кыайан киһилии быһыыга, майгыга ииппэккэ, аһара атаахтата, маанылыы сылдьыбыт төрөп-пүттэр оҕолоро улааттаҕына арыгыһыт, наркоман буолан эрэйдиил-лэрэ, бэлэмнэригэр олороллоро кыра эрдэхтэринэ сыыһа иитиини оҥорбуттарын иэстэбилэ тиийэн кэлбитин биллэрэр.
Үйэлээх үгэстэргэ ситэн үөрэппэккэ оҕолорун “маргинал”, “макбет” оҥорбут, “айыы үчүгэй” диэн элбэхтик киһи билбэтин, оҥорботун оҥороругар күһэйбит төрөппүттэр оҕолоро сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга түбэһиилэрэ элбээһинэ сыыһа иитии иэстэбилэ эрдэлээн кэлбитин бэлиэтэ буолар. Өй-санаа үөрэҕин буккуйуу, айыы диэн куһаҕан өрүтэ элбэх тылы аҥардастыы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатааһын иэстэбилэ кэлиитэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара аһара, көҥүлүнэн барара элбээһинигэр, куһаҕан быһыылар, сыыһаны-халтыны оҥоруулар үксүүллэригэр тириэрдэр.
Күүс дьайыытыгар иэстэбил бэрт түргэнник, сотору кэлэр, онтон өй-санаа дьайыытын иэстэбилэ кэлбитэ өр, төһө эмэ кэм, көлүөнэлэр уларыйбыттарын кэнниттэн биирдэ биллэр. Сэрэҕэ суох, сыыһа хамсаныыттан киһи оҕуннаҕына эбэтэр ааҥҥа тарбаҕын кыбыттаҕына иэстэбилэ сонно кэлэр, ыарыыланар, кэһэйэр, аны маннык сыыһа туттунууну оҥорбокко үөрэнэ охсор. Онтон оҕону сыыһа өйгө-санааҕа иитии, “айыы үчүгэй” диэн этэн киһиргэтии, атаахтатыы улааппытын кэннэ сыыһа-халты туттунарыгар, арыгыга, наркотикка ылларарыгар тириэрдэрэ иэстэбил хойутаатар да син-биир тиийэн кэлэрин биллэрэр. Кыра эрдэҕинэ олус мааны, атаах оҕо улааттаҕына, ол атаахтыыр, киһиргиир, аһара барар майгына үгэс буолан иҥмитэ тардарынан; табаахтаан, арыгы иһэн, наркотиктары боруобалаан эбэтэр ол-буну, ону-маны була сатаан оҥорон киһир-гиирэ син-биир киирэн кэлэн иэстэбилгэ түбэһиэн сөп.
Иэс төлөнүөхтээх диэни бары билэбит. Атын дьоҥҥо сыһыаннаах хас биирдии этиллибит тыл, оҥоруллубут быһыы иэстэбили үөскэ-тэрин билигин умнан сылдьабыт. Дьону куһаҕаннык эттэххэ, бэйэҕин эмиэ аанньата суох этиэхтэрин сөп, онтон куһаҕан быһыылары оҥоруу иэстэбилэ хойутаан да баран кэлиэн уонна төһө эмэ уһун кэмҥэ дьайыан сөп. Тутуллубатах уоруйах диэн суох. Биирдэ уоран туһаммыт, барыс киллэриммит киһи салгыы уора турарыттан хаһан эрэ син-биир түбэһиэхтээҕин биллэрэр.
Киһи өйө-санаата сайдарынан, үөрэҕи-билиини туһанарынан иэстэбил хаһан баҕарар тиийэн кэлэрин уонна араас көрүҥнэнэрин билиэ, эрдэттэн сэрэниэ, харыстаныа этэ. Элбэхтик күүлэйдии, үгүс эр киһилиин боруобалаһа сылдьыбыт дьахталларга иэстэбил кэлиитэ сатаан саҥарбат, хамнаабат, “даун” оҕолор төрүүллэрэ буолар. Бу иэстэбил олус ыарахана уһун кэмҥэ, кыайан көммөт ыарыһаҕы көрүүгэ тириэрдэрэ, киһи олоҕун устата дьайарыттан биллэр уонна эдэр кыргыттары сэрэтэн, бэрээдэккэ, ыал буолуу үйэлээх үгэстэрин тутуһарга үөрэтиигэ улаханнык туһалыа этэ.
Иэстэбилтэн киһи кыайан куоппат. Син-биир ситэр. Иэстэбиллээх быһыылары оҥорбут улахан, биллэр салайааччылар кэлэр көлүө-нэлэрэ салгыы сайдыылара ити быһаарыыны бигэргэтэр. И.Сталин хас да оҕолордооҕуттан билигин биир хос сиэнэ эрэ баара биллэр, атын сиэннэрэ бары буорайан сылдьаллар. Крис Эванс эбэтэр Ольга Питерс диэн ааттаах сиэнэ наркоман буолбут.
Араас элбэх ыарыылартан иэстэбил кэлиитэ үөскэтэр ыарыылара эмиэ бааллар. Элбэх арыгыны иһииттэн быар ыарыыта эбэтэр “белай горячка” кэлиитэ арыгы иһиитин иэстэбилэ буолар. Сатаан, табан аһаабат иэстэбилин ыарыытынан сорох ис ыарыыларын ааҕыахха сөп диэн этэллэр. Куртах язватын ыарыыта кэмигэр аһаабакка сылдьыыттан уонна табаахтааһынтан ордук тутулуктааҕын быһаараллар. Аһара кытаанах, иннин биэрбэт, эйэлэһимтиэтэ суох майгы иэстэбилинэн мэйии тымырдара күүрүүлэриттэн тоҕо барыылара, инсульт ааҕыллар. Эти-сиини хамсаныыларынан дьарыктаабаттан, табаахтааһынтан сүрэх тымырдара хатыран, тоҕо барыылара инфаркт ыарыы үөскүүрүгэр тириэрдиэхтэрин сөп.
Сыыһа-халты туттунан онно-манна түбэһии иэстэбилгэ киирсэр өрүтэ элбэх. Халтарыйан охтон дэҥнэнии эти-сиини дьарыктаабаттан, эрчийбэттэн ордук улахан тутулуктаах. Тустуук хас оҕуннаҕын аайы дэҥнэнэн испэт. Эти-сиини дьарыктаабаттан уонна хамса-ныыларынан эрчийбэттэн кэлэр иэстэбил диэн араас быстах дэҥ, оһол буолуон сөбүн тэҥэ, бары сүһүөх ыарыылара киирсэллэр.
Куһаҕан майгы иэстэбилэ сыыһа-халты туттунуулар элбээһиннэрин үөскэтэр. Аһара кыыһырбыт, ыгыллыбыт киһи бэйэтин туттунар күүһүн сүтэрэн сыыһа-халты туттунара киириэн сөп. Тиэтэйии, ыксааһын, дьон иннигэр түһэ, “айыы үчүгэй” диэн сыыһа этиини тутуһан буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааһын сыыһа-халты туттунууну, куһаҕаны эмиэ элбэтэллэр.
Киһиргэс, дэбдэҥ буолуу диэн майгы уратылара киһи санаатын аһара барыыга тириэрдэллэринэн куһаҕан майгыга киирсэллэр. Урутаан түһүүнү, сыыһа-халты туттунууну киһиргээбит, дэбдэйбит киһи оҥорон кэбиһэрэ элбиир. Арыгы иһиитэ киһи киһиргиир, дэбдэйэр санаатын улаатыннаран эдэр киһини арыгыһыт буолууга тириэрдэн иэстэбили үөскэтэн кэбиһиэн сөп.
Оҕону сыыһа иитииттэн, атаахтатыыттан, өйө-санаата туруга суоҕуттан кэлэр иэстэбил өссө улахан. Былыргылар үөрэтэн быһаарбыт “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этиилэрэ хаһан баҕарар таба. Биир эмэ уолу сатаан киһилии быһыыга ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ быстах быһыыга эдэригэр түбэстэҕинэ, бу аймахтар эстэр, ааттара-суоллара уларыйар кэмигэр тиийиэхтэрин сөп. Бу быһыы киэҥник тарҕанан омугу барыларын сутуйдаҕына, бука бары куттанар омукпут эстэрэ дьэ тиийэн кэлиэн сөп.
Омук эстиитэ диэн эмиэ иэстэбил, оҕону төрөөбүт тылынан саҥардыбаттан, киһилии быһыыга ииппэттэн, тулуурга, үлэҕэ үөрэппэттэн тиийэн кэлэрин өйдүөхпүт этэ. Элбэх омуктар биир сиргэ мунньустан олордохторуга туһалаах үлэни кыайбаттар уонна куһаҕан майгылаахтар, атыттары кытта тапсыбаттар аан бастаан симэлийэн эстэллэр, тыал буолбуттарга кубулуйаллар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Көрсүө, сэмэй буол”, “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этиилэрэ оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннаахтар. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн ийэ куттарын үчүгэй үгэстэргэ ииттэххэ киһи буолууну ситиһэллэр уонна киһилии быһыыланар кыахтаналлар.
Киһи оҥорор куһаҕан быһыыларыттан иэстэбил үөскээн тахсарын сэт үөрэҕэ эрдэттэн быһааран киһини харыстыыр аналлаах. Бу сэт үөрэҕэ сахалыы Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирэ сылдьар уонна тупсарыллан таҥара накааһа диэн ааттанар. Таҥара накааһа баара дьон таҥара үөрэҕин билэллэригэр уонна кытаанахтык тутуһал-ларыгар тириэрдэргэ аналлаах күһэйэр күүс буолар. Сахалыы таҥара үөрэҕин тутуспат, билиммэт киһи хаһан эрэ куһаҕаны оҥорон эбэтэр сыыһа-халты туттунан улаханнык кэһэйиэн сөп.
Киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларыгар эппиэтэ, иэстэбилэ төһө эмэ хойутаан, кэнниттэн да буоллар хайаан да кэлэрин би-лиэхпит, оҥорор быһыыларбытын бары өттүттэн ырытан, сыаналаан көрөн баран оҥорорго кыһаныа этибит. (1,63).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.