Кара-Койунлу (туроктыы "хара-хойдоохтор" диэн суолталаах) – XIV–XV үйэлэргэ Азербайдьааҥҥа, Арменияҕа, Иракка, хотугулуу илиҥҥи Ирааҥҥа уонна илиҥҥи Турцияҕа баар буола сылдьыбыт түүр тыллаах уонна мусульман-шиит баһылыктардаах оҕус биистэрин дойдулара[1].

Кара-Койунлу былааҕа

Төрүттэрэ уларыт

 
Кара-Койунлу баһылыктара[2]

Кара-Койунлу баһылыктара Бахарлы диэн оҕус бииһин Ивэ аҕа ууһуттан төрүттээх этилэр[3]. Кинилэр XIV үйэҕэ Ван күөлтэн хоту диэки уонна Иракка баар Мосул куорат таһыгар олорбуттар[4]. Кара-Койунлу ахсааныгар Бахарлу, Саадлу, Караманлу, Алпаут, Духарлу, Дьагирлу, Хадьилу, Агачери диэн ааттаах биистэр бааллара. Моҕол сэриитин кэмигэр тонноотулар кинилэр Арҕааҥҥа Азия диэки куоппуттар[2]. Олортон саамай күүстээх уонна баһыйар биистэр Бахарлу уонна Саадлу этилэр.

 
Кара-Койунлу сирэ (1407–1468 сыллар)

Аан маҥнай Кара-Койунлу баһылыктара Дьалаир диэн туркоман аҕа ууһуттан тутулуктаах этилэр. 1382 сыллаахха Абу Наср Кара-Муһаммад (Байрам Ходьи-бэк диэн ааттаах тойон уола) Дьалаирдары утары өрө турбут, Тэбризкэ уонна Илиҥҥи Анатолияҕа күүһүн түмэн баран туспа дойду тэрийбит. Бу курдук, Кара-Муһаммад (13801389) Кара-Койунлу дойдутун тэрийбит. Бу дойду тутула Дьалаир киэнин кытта биир этэ уонна Чыҥыс Хаан саҕанааҕы моҕол дойдутун тутулугар майгыныыр этэ[4]. Кэлин бу сири Тамерлан кэлэн сэриилээбит. Кара-Койунлулар хотторон арҕаа, Осман империятыгар куоппуттар.

Кара-Муһаммад өлбүтүн кэннэ саҥа баһылык Кара-Йусуф буолбут. Кини 1395 сылтан 1403 сылга уонна 1406 сылтан 1420 сылга диэри баһылыктаабыт. Тамерлан өлбүтүгэр Кара-Йусуф кини уолун, Миран-шаһ утары сэриинэн барбыт уонна Аһмад-султан диэн Дьалаир баһылыгын кытта холбоспут. Бастаан Кара-Йусуфу уонна Аһмады-султан Баҕдад куораты сэриилээн ылбыттар, ол гынан баран кэлин аны ол куораты былдьаһан бэйэлэрин истэригэр сэриилэспиттэр. Кара-Йусуф хотторон Мамлүктэргэ куоппут.

Аһмад-султан Ак-Койунлулар Эрзиндьааҥҥа сэриинэн барбыттарынан туһанан Кара-Койунлуну сэриилээбит, ол эрээри 1410 сыллаахха Шанби-Газан диэн сиргэ буолбут кыргыһыыга хотторбут. Аһмад-султан уонна кини оҕолоро ол кыргыһыыга өлбүттэр. Кара-Йусуф Аһмад-султан сирдэрин, ол аата Ирагы, Арменияны уонна ыаллыы сытар сирдэри баһылаабыт. Кара-Койунлу киин куората Тэбриз (хотугулуу илиҥҥи Ираан) буолбут. Мантан ылата Кара-Койунлу күүһүрүүтэ саҕаламмыт[5]. Кара-Койунлулар бэйэлэрин "падшах-и Иран" (پادشاه ایران), ол эбэтэр "Ираан падишаһтара" диэн ааттаналлара уонна урукку Хулагу дойдутун салҕааччытын оруолун ылыммыттара[6].

Кара-Койунлу сүрүн өстөөҕө Ак-Койунлу буолбут. Ак-Койунлулар уонна Кара-Койунлулар төһө да биир тыллаах, култууралаах уонна төрүттээх буолбуттарын иһин, эстэн сүтүөхтэригэр диэри тохтоло суох сэриилэһэн тахсыбыттар.

Кара-Йусуф кэннэ кини оҕолоро баһылыктаабыттара: Искандар-хаан (1420–1429 уонна 1431–1435 сылларга) уонна Абу Саид-хаан (1429–1431 сылларга), ол кэнниттэн Дьаһан-шаһ (1436–1467 сылларга баһылыктаабыт). Дьаһан-шаһ Кара-Койунлу баһылыктарыттан бастакынан бэйэтин "султан" дэнэммит.

1467 сыллаахха Дьаһан-шаһ Муш диэн сир аттыгар Ак-Койунлу баһылыгын Узун-Хасаны утары кыргыспыт уонна ол кыргыһыыга өлбүт. Ол кэннэ Ак-Койунлу Кара-Койунлу сирин сэриилээн ылбыт[7][8].

Эбии көр уларыт

Быһаарыылар уларыт

  1. Энциклопедия Британника. «Iraq» диэн ыстатыйа, «History» бөлөх, «The Turkmen (1410–1508)»
  2. 2,0 2,1 Рыжов К. В. Кара-Коюнлу // Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004.
  3. Peter B. Golden, «An Introduction to the History of the Turkic Peoples», p. 367-368.
  4. 4,0 4,1 Clifford Edmund Bosworth. «The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual». — Edinburgh University Press, 2004 — p. 273—274 — ISBN 0-7486-2137-7
  5. Рыжов К. В. Все монархи мира. Мусульманский Восток VII—XV вв. — М.: Вече, 2004. — С. 225. — ISBN 5-94538-301-5, ББК 63.3 (5) P 93
  6. Bert G. Fragner, «The Concept of Regionalism in Historical Research of Central Asia and Iran», p. 351
  7. Пигулевская И. В., Якубовский А. Ю., Петрушевский И. П., Строева Л. В., Беленицкий А. М.. «История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века.» Глава 19. Западный Иран и сопредельные области во второй половине XV в., 1958. Архыыптаммыт 2014, Олунньу 22 күнүгэр.
  8. М. С. Иванов «История Ирана», Издательство МГУ, 1977. С. 164.

Кинигэлэр уларыт

  • Мюллер А. История ислама. — М.: Астрель. 2004. — Т. 3-4.
  • Восток в средние века / Гл. редкол. : Р.Б. Рыбаков (пред.) и др.; [Отв. ред. Л.Б. Алаев, К.З. Ашрафян]. — Вост. Лит., 2002. — Т. 2. — (История Востока. В 6 т.).
  • Рыжов К. В. Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004.
  • Bosworth, Clifford. The New Islamic Dynasties, 1996.
  • Morby, John. Oxford Dynasties of the World, 2002.