Качиннар

Качиннар (хак. хаас, э.а. хаастар) — хакас омугун биир бөлөҕө. Качиннар хакас тылын качин диалегынан саҥараллар. Качиннар палеосибиир, ненец, угро-фин булкаастаахтар уонна Енисей өрүс хаҥас кытылыгар, Хакас сирэ сыһыылаах өттүгэр, Чулымтан Абакаҥҥа диэри олороллор.

История

XVIII үйэҕэ диэри Красноярскай таһыгар Кача өрүскэ диэри тарҕанан олорбуттар. 1720–1740 сылларга Цэван Рабдан хунтайдьи диэн Дьуҥҕаар хаана Енисей кыргыстарын Тянь-Шаҥҥа (билиҥҥи Кыргыс сирэ) көһөрбүтүн кэннэ качиннар Енисей өрүһүнэн босхоломмут сирдэргэ олохсуйбуттар.

Г.Ф. Миллер этэринэн "качи" диэн аат XVII үйэҕэ хасха диэн ааттаах биир бөдөҥ биистэн (сөөк) үөскээбит, оттон бэйэлэрин уопсай ааттанар ааттара ызыр диэн этэ. Ол кэннэ хакастар нууччалартан "качи" диэн ааты ыланнар, хаас диэн өйдөөннөр Качин сиригэр олорбут дьону ааттаабыттар. "Хаас" диэн аат Соҕуруу Сибиир атын омуктарыгар да киэҥник тарҕаммыт. Холобур: "хааш" диэн тофалар биир улахан биистээхтэр (сөөк), тывалар сойоттору "хааш" диэн ааттыыллар, дархат диэн моҕол бииһэ тыва-тодьиннары "хааш" диэн ааттыыллар, тывалар тофалары "хара хааш" диэн ааттыыллар. Хубсугул урааҥхайдарга "хааш" диэн ааты тэҥэ "хаасут" диэн аат тарҕаммыт. "Хаасут" тыл төрүтэ: түүрдүү "хаас" уонна онно эбии "-ут" диэн моҕоллуу элбэх ахсаан сыһыарыыта. С.Е. Яхонтова диэн Кытайы чинчийээччи этэринэн Тан саҥа историятыгар эмиэ "хаас" (кыт.: гээчжи) диэн аат ахтыллар. Гээчжилэр Илиҥҥи Сайаан хайаларыгар дуболары кытта ыаллыы олорбуттар.

Саҕайдар уонна кызыллар качиннары Торбэт диэн сиртэн төрүттээхтэр дии саныыллар, ол аата хотугулуу-арҕаа Моҕол сиригэр олорор дэрбэт бииһиттэн. Номоххо этиллэринэн биир моҕол хаанын кыыһа Одьэн-бэг диэн кыргыс тойонугар ойох тахсарыгар биир биис ол кыыһы кытта көһөн барбыт. Бу номох Хакас сиригэр дьуҥҕаардар (дэрбэттэр) көһүүлэрин бигэргэтэр. 1756 сыллаахха Дьуҥҕаар дойдута ыһыллыбытыгар 7 тыһыынча кэриҥэ дьуҥҕаар Соҕуруу Сибииргэ тарҕаммыт. Кинилэр олохтоох дьону кытта булкуспуттар уонна ахсааннарын элбэппиттэр (XVIII үйэ иккис аҥарыгар качиннар ахсааннара 23,5 төгүл улааппыт). Ол кэмҥэ хакастар быыстарыгар Шуну Баатыр уонна Амур Санаа туһунан номохтор тарҕаммыттар, "ойрат" диэн биистэр (сөөктөр) үөскээбиттэр (холобур, ойрат хыргыс, ойрат хасха уо.д.а.).

1837 сыллааҕы биэрэпиһинэн 12 тыһыынча кэриҥэ качин киһитэ баар эбит, ол эрээри 1926 сыллаахха 200 киһиттэн ураты бары хакастарбыт дэммиттэр.

Хаартыскалар

• 
• 
• 
• 

Эбии көр

• Хакастар
• Хакас тыла
• Хакас сирэ
• Түүр омуктар

Кинигэлэр

• Н. Л. Качинцы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Энциклопедия Республики Хакасия  : [в 2 т.] / Правительство Респ. Хакасия ; [науч.-ред. совет.: В. А. Кузьмин (пред.) и др.]. – Абакан : Поликор, 2007. Т. 1 : [А - Н]. – 2007. – 430, [2] с. : ил., портр. - Библиогр. в конце слов. ст.- С. 270.