Киһи киһитэ буолуу
Олоххо сайдыыны ситиһии тохтообокко кэлэн иһэринэн киһи былыргы курдук тайҕаҕа соҕотоҕун сылдьара суох буолбута, хаалбыта быданнаата. Киһи дьон ортотугар олоҕун олорор, үлэлиир-хамсыыр, оҥорор-тутар кэмэ кэлбитэ ыраатта.
Ыал омук сайдан иһэрин үөскэтэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ ыаллар олохторуттан сайдан, тарҕанан иһэр. Бары ыаллар бэйэ-бэйэлэрин билсэ, көрсө сылдьаллар. Ханнык ыаллар хайдах олохтоохторун бары билэннэр туох эмэ үчүгэйдэрин булан бары үтүктэ, батыһа сатыылларын тэҥэ, куһаҕаны умналлар. Үчүгэйи, туһалааҕы үтүктүүттэн олоххо сайдыы, уларыйыы киирэн иһэрэ ситиһиллэр.
“Төрүт уус ыал” диэн этии бу ыаллар олохторун, үлэлэрин, тугу ситиспиттэрин, майгылара хайдаҕын уонна оҕолорун хайдах иитэл-лэрин, үөрэтэллэрин барытын холбуу ылан быһаарар суолталаах. Бу ыаллар оҕолорун ийэ кутун иитэр, кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ оҥорон үлэҕэ үөрэтэр үөрэхтэриттэн уонна киһи буолууну ситиһиннэрэллэриттэн сахалыы таҥара үөрэҕэ хомуллан, таҥыллан үөскээбит.
Киһи бэйэтигэр эрэ буолбакка, атыттарга эмиэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥороро элбээтэҕинэ киһи киһитэ диэн ааттанар. Дьоҥҥо туһалааҕы, үчүгэйи оҥороро элбээбитин таба сыаналаан киһиэхэ ити бочуоттаах ааты иҥэрэн биэрэллэрэ былыргы үйэҕэ олоххо киирбит.
Киһи бэйэтигэр туһалааҕы оҥостор санаата элбээн хаалыытын “Бэйэ ырбаахыта этиттэн чугас” диэн нууччалыы өс хоһооно биллэрэр, онтон атыттарга туһалааҕы оҥороро элбэх киһини сахалар туспа арааран киһи киһитэ диэн ааттыыллар.
Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыларыгар туһа-нарга үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр. Төрөппүт оҕотугар “Киһи буол”, “Киһи оҥорорун курдук оҥор” диэн этэн баҕа санаатын тириэрдиититтэн, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго иитэриттэн, үөрэтэриттэн киһи буолуу диэн өйдөбүл, аналлаах үөрэх үөскээн олоххо киирбит. Оҕо ситиһэ сатыыр биир баҕа санаатынан улахан киһи буола охсуу өйө-санаата буолар.
Төрөппүт уонна оҕо олоххо туһаны аҕалар баҕа санаалара холбоһоннор оҕо ситиһэ сатыыр баҕа санаатын, киһи буолуу өйүн-санаатын үөскэтэллэр. Оҕо төһө эрдэлээн бу баҕа санааны ситиһэр даҕаны, олоххо оҥорор ситиһиилэрэ элбээн тахсаллар.
Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан иһиититтэн киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн тус-туспа араарыылар үөскээннэр олоххо киирбиттэр. Бары “үчүгэй” диэн билинэр быһыыларын оҥоро сатыылларыттан уонна оннук баҕа санааны үөскэтинэн иһэллэриттэн үчүгэй киһи таҥаралар оҥорор быһыыларын үтүктэллэриттэн Будда, Христос уонна Аллах таҥаралар үөскээбиттэр.
Киһи майгыныгар, дьоҥҥо сыһыаныгар, оҥорор быһыыларыгар, тугу оҥорбутугар сөп түбэһэр сыананы атыттар биэрэн иҥэрэллэр. Тулалыыр дьон санаалара дьайа сылдьарыттан киһи ханна да кыайан куоппат. Санаа киһи тугу саҥарарын, этэрин үөскэтэр, салайар. Сахалар ону былыргыттан билэннэр дьон тугу этэллэригэр, саҥаралларыгар улахан суолтаны биэрэллэр.
Саха тылыгар тугу эмэ өссө күүһүрдэн, улаатыннаран биэриигэ хос, хатылаан этэн биэрии туттуллар. Улахан да улахан, улахантан улахан диэтэххэ көннөрү улаханнааҕар өссө, икки төгүл курдук улахана быһаарыллан тахсар. Дьоҥҥо үчүгэйи, туһалааҕы оҥороро көннөрү киһитээҕэр өссө элбэх, тупсубут сыһыаннаах киһиэхэ киһи киһитэ диэн ити уратытын бэлиэтээн бочуоттаах ааты биэрэн иҥэрэллэр. Киһи киһитэ диэн этиини көннөрү киһиттэн саныыр санаата, майгына, оҥорор быһыылара, дьоҥҥо сыһыана өссө тубустаҕына дьон хайҕаан, сөбүлээн иҥэрэн биэрэр ааттара буолар.
Олох салгыы баран истэҕинэ киһиэхэ ситиһэн иһэргэ аналлаах баҕа санаа үөскүүрэ өйө-санаата өссө сайдыытын төрүттүүр. Киһи буолуу баҕа санаатын уонна ыал буолууну ситиспитин кэнниттэн киһиэхэ киһи киһитэ буолуу өйө-санаата баҕа санаа буолан киир-дэҕинэ, ол баҕа санаатын ситиһэргэ кыһаннаҕына өйө-санаата тупсар, салгыы сайдан иһэр кыахтанар.
Тупсуу диэн өйдөбүл киһи оҥорор быһыылара, майгына урук-кутуттан, сөп диэнтэн уларыйбытын, өссө тупсубутун биллэрэр өй-санаа мээрэйэ буолан былыргыттан туттуллар. Урукку куһаҕантан тупсан-тупсан үчүгэй буолуу ситиһиллэр кыахтанар. Тупсуу диэн өйдөбүл киһи оҥорор быһыылара үчүгэй диэн быһаарыллар буолуохтарын иннинэ үөскээбит өйдөбүл буолар.
Киһи киһитэ диэн өйдөбүл баара сахалар өй-санаа, таҥара үөрэҕин нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн толору баһылаабыттарын, сайдыытын бары таһымнарын арыйан туһаналларын дакаастыыр.
Дьон бары биир халыып, маарыннаһар буолбатахтар. Киһиэхэ өссө майгы диэн өйүн-санаатын уратыларын быһаарар мээрэй баар уонна эмиэ икки өрүттэниини үөскэтэр. Майгы элбэх уратылара кыыллартан салгыы киһиэхэ бэриллэн иһэллэриттэн үгүс тус-туспа-лаахтара быһаарыллан өй-санаа үөрэҕэр киирбиттэр:
1. Кыыллар майгылара.
2. Киһилии майгылар.
Майгы бу биллэр уратыларын арыыйда дириҥник быһаарыахпыт:
1. Дьон олус былыргы кэмнэргэ кыыллартан, сүөһүлэртэн туспа арахсыбыттарын уонна бэйэлэрин киһи диэн ааттаммыттарын билигин да кыыллар майгылара сорох дьоҥҥо бааллара биллэн ылара быһаарар. Кыыллартан киһиэхэ бэриллибит майгылар суох буолан хаалбаттар, арай сыыйа-баайа көнөн уонна өй-санаа сайдыытыттан тупсан биэрэн уларыйан иһэллэрэ уһун үйэлэргэ ситиһиллэр.
2. Дьон бары майгыларын уратыларынан тус-туспа арахсаллар. Уһун үйэлэргэ өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан истэҕинэ майгылара сыыйа-баайа тупсан, көнөн киһилии майгыланан, киһи буолалларын билинэн туспа арахсыылара саҕаламмыт.
Уһун үйэлэргэ кыыллар майгылара сайдан тупсан киһилии майгы үөскээбит эрээри, бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэллэрэ бэрт кырат-тан тутуллан сылдьара быһаарыллар. Кыратык кыыһырыы киһилии майгы буоллаҕына, аһара баран кыыһыра сылдьыы кыыллыы майгыга тиийэн хаалар. Ону быһааран “Ыт курдук ырдьыгынас” диэн өс хоһооно үөскэтиллэн туттулла сылдьар.
Киһи киһитэ диэн этии киһи өйө-санаата көнөн уонна майгына тупсан атыттарга үчүгэйи оҥороро элбээтэҕинэ итинник ааттанар. Атын киһиэхэ үчүгэйи санааһын уонна көмөлөһөр санаа баара диэн киһилии майгы өссө тупсубута, сайдыбыта буолар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи үчүгэй санаалара элбиирин туһугар атыттарга үчүгэйи баҕарара туһалыырын быһаарар. Киһи бэйэтигэр үчүгэйи баҕарара, үчүгэйи оҥоро сатыыра айылҕатыгар баар. Онтон атын киһиэхэ ол үчүгэйин баҕара, оҥоро сатаатаҕына киһи киһитэ буолуу диэн үрдүк сыанабылы ылар кыахтанар.
Киһи киһитэ буолуу диэн атыттарга үтүөнү, үчүгэйи оҥороро элбэх киһини ааттыыллар. Бу бочуоттаах ааты атын дьон сөбүлүүр, элбэхтик көмөлөһөр киһилэригэр иҥэрэллэр.
Саха оҕото аан бастаан саҥара үөрэнэр тыла – мэ диэн буолар. Бу тыл оҕо саҥара үөрэнэригэр олус судургу уонна боростуой эрээри, атыттарга тугу эмэ биэрэрин, ол аата үчүгэйи оҥорорун биллэрэр. Бу тылы саҥарарга үөрэтиини таһынан сахалар оҕону кэһиини бэрсии диэн үгэскэ үөрэтэллэр. Бу үгэс баар дьоҥҥо барыларыгар кыра кэһиини үллэрэн биэрэргэ үөрэтэр. Оҕо ону үллэрэн баран мэ диэн этэн барыларыгар түҥэттэҕинэ, атыттарга үчүгэйи оҥорор баҕа санаата үөскээн улаатан барыыта саҕаланар. Сахалыы мэ диэн саҥара үөрэммит оҕо өйө-санаата атыттарга көмөлөһөргө аан бастаан үөрэнэринэн киһи буолууну ситиһэр кыаҕа түргэтиир уонна улаатар.
Нууччалыы саҥарар оҕо аан бастаан – “дай” диэҥҥэ үөрэнэрэ бары киниэхэ биэрэллэрин курдук сыыһа, куһаҕан суолталаах өйдө-бүлү иҥэрэн кэбиһэр. Оҕо өйө-санаата бэйэмсэх буолууга иитиллэн хаалара атаах буолуутугар тириэрдэрин тэҥэ, улааппытын кэннэ атыттары кытта тапсыбатын үөскэтиэн сөп.
Дорҕоон оҕоҕо, киһиэхэ дьайыыта хаһан да уларыйбат. Бэйэмсэх буолуу атаахтык иитиллиини үөскэтэрэ оҕо өйүн-санаатын халытыыга тириэрдэр. Оҕо атаахтык иитиллиитэ элбээтэҕинэ омук дьоно үлэни кыайбаттарыттан эстиигэ, атыттарга баһыттаран туора-тыллыыга, симэлийиигэ тиийэн хаалыахтарын сөп.
Сахаларга киһи киһитэ диэн этии хаһан үөскээбитэ өссө биллибэт, олус былыргы кэмнэргэ буолуон сөп. Тылы хос этэн өссө үчүгэйин биллэрии саха тылын үйэлээх үгэһэ буолбута ырааппыт. Үчүгэйтэн үчүгэй диэн этии үчүгэй өссө улааппытын биллэрэр.
Киһи киһитэ диэн үчүгэй буолууну быһаарыы сахалыы таҥара үөрэҕэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээн олохсуйбутун биллэрэрин тэҥэ, өй-санаа тупсуутугар тириэрдэрэ быһаарыллар. (1,61).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.