Киһи оҥорор быһыылара

Киһи тугу баҕарар санаталаан ылара кыайан бобуллубат, хаайыллыбат, онтон оҥорор быһыылара хайдахтарыттан ханнык киһи буолара быһаарыллан тахсар. Ол аата киһи оҥорор быһыыларын хайдахтарын атын дьон билэннэр, көрөннөр киһилии быһыылары оҥорор киһини киһи быһыылаах диэн быһаараллар.

Дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билии үчүгэй быһыылары оҥорорго кыах биэрэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэр оҕо, киһи оҥорор быһыыларын хонтуруоллаан, салайан биэрэн, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр кыаҕа улаханыттан бэйэтин киһи быһыылаахпын диэн ааттаныан сөп.

Киһи быһыыта диэн дьон бары оҥорор киһилии быһыылара ааттаналлар уонна киһи бэйэтин кыыллартан туспа араарынар былыргы кэмиттэн үөскээн киэҥник тарҕаммыт. Бу үөрэх киһи оҥорор быһыылара тупсан, сайдан киһилии быһыыга уларыйалларыгар тириэрдибит уонна дьоҥҥо киһилии быһыылары оҥорууга ыҥырар киһи таҥараны үөскэппит.

Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар икки өрүттэнэн тахсаллар уонна кыыллыы эбэтэр киһилии быһыылар диэн икки аҥы арахсаллар. Былыргы сахалар ону билэннэр: “Туох барыта икки өрүттээх”, “Kуһаҕан үчүгэйэ суох буолбат”, “Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар” диэн этиилэри үөскэппиттэр. Бу өйдөбүллэр киһи оҥорор быһыыларын атын дьон сыаналааһыннарыгар олоҕураллар.

Үгүс киһи үчүгэй диир быһыытын оҥордоҕуна киһи элбэх хайҕалы, махталы ылыан сөп. Дьон бары тус-туһунан өйдөөхтөрүттэн-санаалаахтарыттан киһи, бу үчүгэй дии санаан оҥорбут быһыытын куһаҕан диэн сыаналааччылар эмиэ бааллар. Куһаҕан диэччилэр аҕыйаатахтарына, киһи үчүгэйи элбэхтик оҥорбут буолар. Дьон олохторугар тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарыылара хайа өрүттэн хайалара баһыйарынан быһаарыллар уонна кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэр кыахтааҕын “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этии биллэрэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии өй-санаа үөрэҕэр быһаччы сыһыаннаах уонна айылҕа уларыйан биэрэр тутулугуттан тутуллар, онтон нууччалар “Палка с двумя концами” эбэтэр “Мэтээл икки өрүттээх” диэн этэллэрэ улахан, киэҥ, айылҕаттан тутулуктаах үөрэҕи бытархайга, күннээҕигэ кубулутан кэбиһии буолар.

Аан маҥнай киһи оҥорор быһыылара хайдахтарын атын дьон сыаналыыллар. Саха дьоно “Дьон тугу этиэхтэрэй?”- диэн аан маҥнай ыйытан, быһааран баран туох эмэ улаханы оҥороллор. Кинилэр бу оҥорор быһыыбыт атын дьон санааларыгар хайдах сыаналанарын аан маҥнай ыйыталаһан, быһаарсан билэргэ кыһаналлар.

Киһи бэйэтэ толкуйдаан, өйүгэр-санаатыгар ырытан баран ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтаах. Ол иһин киһи оҥорор бары быһыылара икки аҥы арахсаллар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Үчүгэй быһыылары оҥорууну киһи бары­та билэр, сөбүлүүр, онтон тоҕо дьон куһаҕан быһыылары оҥорол­лор диэн ыйытыы үөскүүрэ эбии быһаарыыны эрэйэр. Ону быһаарарга киһи оҥорор куһаҕан быһыы­ларын маннык көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

1. Өр толкуйдаан, өйдөөн-санаан туран оҥоруу. Маннык көрүҥнээх куһаҕан быһыылары оҥорууга киһи салгын кута, араас билиитэ-көрүүтэ, үөрэтэн билбитэ барыта туттуллар.

Бу быһаарыыга оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии эмиэ киирсэр. Ол кур­дук оҕо иитиллиитэ атаах, бэйэтин уратытын, “оһуобайын” билинэр, түктэри буолан хааллаҕына, үгүс оҕолор үчүгэй дииллэрэ киниэхэ куһаҕан диэн өйдөнөр, бу оҕо өйө-са­наата үгүстүк куһаҕаны оҥоруу диэки тардыһыыланан хаалыан сөп. “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этии бу быһаарыыны дакаастыыр.

2. Быстах санаа киирэн кэлэн, соһуччу оҥоруллар быһыылар. Киһи бэйэтэ быһаара охсон биэрбэт куһаҕан быһыыларын оҥоруутун итинник ааттыахха сөп. Олох биир эмэ түбэлтэтигэр салгын кут көтөн хааллаҕына ийэ кут өйө-санаата киирэн кэлэн киһини соһуччу куһаҕан быһыылары оҥороругар күһэйиэн сөп эбит диэн биһиги урукку үлэлэр­битигэр арыйбыппыт. Ону кыратык хатылаатахха тулуура тиийбэт киһи куһаҕан быһыылары оҥоруу диэки урутаан салаллар.

3. Куһаҕаны оҥорууга киһини куһаҕан санаалара үтүрүйэллэр диэн эмиэ этэллэр. Биһиги бу быһаарыыны тутуһабыт. Куһаҕан быһыы оҥоруллуутун бу курдук быһаарыы, куһаҕан санаа үгэскэ кубулуйдаҕына бэйэтэ туспа сылдьарын билинэр. Ол аата, бэйэтэ туруктаах, тулуурдаах өйө-санаата суох киһиэхэ хантан эрэ куһаҕан санаа кэлэн киирэн куһаҕан быһыыны оҥорторуон эмиэ сөп.

Киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын итинник араартаабыт кэннэ тоҕо куһаҕан быһыылары киһи оҥорорун быһаарарга ордук судургу буолар. Ол иһин аан маҥнай киһиэхэ куһаҕан санаа хантан кэлэн, хайдах кии­рэрин билиэхпит этэ:

А. Өр кэмҥэ толкуйдаан,  барытын быһааран үөрэтэн баран киһи    куһаҕан быһыылары оҥороро хас да суолларга арахсаллар:

а/. Иэстэһэн, урут оҥоруллубут куһаҕан быһыыны төннөрөн оҥоруу, “Иэһи төннөрүү” диэн ааттанар.

б/. Түргэнник баайы-малы булунуу, элбэх харчыланыы туһугар оҥоруллар куһаҕан быһыылар.

в/. Ордук санаан, өһүөннээн, куһаҕан буоллун диэн оҥоруу.

Манныкка маарынныыр куһаҕан санаалар биирдэ эмэтэ хас биирдии киһиэхэ киирэн ааһар кэмнээхтэр. Бу курдук санаалар киһиэхэ хантан да кэлбэккэ, бэйэтин мэ­йиитигэр үөскээн, буһан-хатан тахсаллара ханнык да мөккүөрэ суох быһаарыллар. Олох араас түгэннэригэр үөскээн тахсар куһаҕан санааларга бас бэринэн, ол санаалары оҥорон, толорон кэбиспэт туһугар киһи ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга кыра эрдэҕинэ иитиллибит, тулуурдаах, өһөс, быстах санааҕа бас бэриммэт күүстээх санаалааҕа ирдэнэр.

Б. Киһи бэйэтин санаатыгар соһуччу оҥорон кэбиһэр куһаҕан быһыыларын манныктарга араарыахха сөп:

а. Атын киһи өй уган биэриитэ. Ол аата, сүбэлээн, этэн биэриитин ааҕыахха сөп. Бу быһыыны өй-санаа кэлэн киирэр диэн ааҕыахпытын эмиэ сөп. Бу киирбит өй киһинэн толорулларын туһугар киһи бэйэтин ийэ кутун өйүн-санаатын кытта сөп түбэстэҕинэ эрэ толоруллар кыах­таах. Салгын кут киһи этин-сиинин быһаччы хамсатар күүһэ суох, ол иһин буолуохтаах хамсаныыны буор уонна ийэ куту кытта сөбүлэһиннэрдэххэ эрэ табыллар. Киһи бу куттарын икки ардыларыгар сөбүлэһии баарыттан хамсаныы чуолкай уонна туох эмэ ситиһиилээх буолар.

Тугу эрэ оҥороору сананан баран тохтоон хаалар майгыны быһаа­рыыга сахаларга “Саарбахтыыр” диэн өйдөбүл баар. Ол аата ханнык эрэ быһыыны субу оҥорон иһэн киһи тохтоон хаалар майгына, сыыһа дуу, таба дуу диэн толкуйдаан ылар кэмэ итинник ааттанар. Бу кур­дук эмискэ тохтоон хаалыы, атын хамсаныыга көһө охсуу майгына киһи куттара сөбүлэспэттэрин чуолкайдык бэлиэтиир. Киһи маннык быһыытын өссө “Тээтэҥниир” диэн ордук чуолкайдык быһаарыахха сөп. Бу тыл тугу эмэ оҥороору гына-гына төттөрү түһэри эбэтэр ба­ра-бара кэлиини быһаарарынан киһи куттара сөбүлэспэттэрин, хамсаныы табыллыбатын ордук арыйар.

Киһи бу курдук буолан ылыыта ордук куһаҕан быһыыны оҥороору гыннаҕына биллэн тахсар. Аан маҥнай куһаҕан быһыыны, буруйу оҥорор киһи олус өр саарбахтыыр майгына дьоҥҥо былыргыттан биллэр. Аан маҥнай уорууга кыттыһа кэлбит эдэр киһи барытын быраҕан кэбиһиэн баҕара саныыра элбэх. Киһи ийэ кута бу оҥоруллар быһыыга сөбүлэспэтэҕинэ саарбахтыыр, онтон оҥорон кэбиспитин кэнниттэн киһиэхэ кэмсинэр санаата киирэр. Киһи сыыһаны оҥорбутун билинэр, сороҕор ол оҥорбут быһыытын көннөрүөн эмиэ баҕарыан сөп. Ол иһин кэнники оҥо­рор быһыыта хайа кутун өйө-санаата баһыйарыттан, кыайарыттан эмиэ тутулуктанар.

Kиһи этин-сиинин хамсатарыгар салгын кута буор кутун нөҥүө эрэ дьайар кыахтаах. Бу быһаарыы киһи үөрэммэтэх, үгэс буола илик хамсаныыларын олус бытааннык, толкуйдуу-толкуйдуу оҥороругар олоҕурар. Ол аата киһи салгын кутун быһаарыыларын чочумча тол­куйдуу түһэн баран биирдэ оҥорор, атын куттарын сөбүлэҥнэрин ылыыга төһө эмэ бириэмэ наада буолар.

Киһи ийэ кутугар ити оҥоруохтаах быһыы туһунан чиҥ өйдөбүл баар, уурулла сырыттаҕына, кэлин, салгын куттан киирбит өй­дөбүл тэҥнээн көрүү көмөтүнэн бэрэбиэркэни барар. Манна саҥа киир­бит өй эбэтэр быһыы ханнык эрэ туһалаах өттө лаппа баһыйара билин­нэҕинэ эрэ толоруллар кыахтанар.

б. Атын киһи өй уган биэриитигэр биһиги киһибитигэр ол быһыы туһунан ханнык да өйдөбүл суоҕа, саҥа киирбит өйдөбүл туохха да тэҥнээһинэ суох быһаччы ылыныллар уонна толоруллар эрэ кыахтанар. Кыра эрдэҕинэ үчүгэйи оҥорууга чиҥник үөрэтиллибэтэх оҕо куһаҕан быһыыга олус түргэнник ылларыыта итинтэн саҕаланар. Ол аата, оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар, ити куһаҕан быһыы туһунан олохсуйбут өйдөбүлэ суоҕуттан, куһаҕан быһыыны оҥорууга түргэнник киирэн биэрэр. Ман­нык быһыыны “Билбэт буолан куһаҕан быһыыны оҥорор”,- диэн этэллэрэ чахчы буолар.

Киһиэхэ бэйэтигэр урут билбит эбэтэр ким эрэ үөрэппит өйдөбүлэ баарыттан киһи саҥа киирэр өйдөбүлү ол баар өйдөбүлгэ тэҥнээн көрөн сыаналыыр. Бэйэтигэр ийэ кутугар баар өйдөбүлгэ сөп түбэстэҕинэ, түргэнник ылыныллар, онтон сөп түбэспэтэҕинэ - ылыныллыбат, туоратыллар.

Киһи өйө-санаата сай­дыытыгар үтүктэр дьоҕура олус сайдыбыта улахан көмөлөөх. Бэйэтэ атын дьон оҥорбуттарын ордук үтүктэн оҥорон үөрэнэр. Сайдыыны ситиһии үгүс өттүнэн үтүктүүнэн ситиһиллэр кыахтаах. Дьон ортоло­ругар ханнык быһыылар улаханнык сыаналаналлар даҕаны үгүстэр он­нук дьыалалары үтүктэн оҥороллор. Киһи үтүктэр дьоҕура олус улаханын сай­дыылаах омуктар рекламаны олус киэҥник туһаналлара көрдөрөр. Киһи атын дьон оҥорор быһыыларын үтүктэн оҥороро сахалыы киһи буолуу диэн өйдөбүлгэ сөп түбэһэр. Оҕо атын, улахан киһи хайдах оҥорорун үтүктэн үөрэнэн киһи буолууну ситиһэр.

Биһиги киһи өйүн-санаатын быһаарыыбыт биир сүрүн төрүккэ олоҕурар. Ол төрүтү маннык быһаарыахха сөп. Киһи ийэ кутун өйүгэр­-санаатыгар дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын туһунан олохсуйбут өйдөбүллэр баалларыттан, кэлин киһи ол өйдөбүллэринэн туһа­нан тугу оҥоруохтааҕын барытын, онно тэҥнээн көрөн быһаарар.

Оҕо аан маҥнай ылыммыт, иҥэриммит өйдөбүллэрэ үгэс буоланнар кини ийэ кутугар ууруллан сылдьаллар. Kини кэлин тугу билбитин ба­рытын ол, аан маҥнай билбитигэр тэҥнээн көрөн быһаарар. Манна үчүгэй быһыылары оҥорор туһунан өйдөбүллэр ууруллан сырыттахтарына, оҕо кэлин быһыыларын ол быһыыларга тэҥниириттэн үчүгэйи оҥороро элбиир.

Оҕону киһилии киһи буоларга үөрэтии сүрүн көрдөбүлүнэн кыра эрдэҕиттэн, оонньуу сылдьарын тэҥэ, үчүгэй майгыга, киһи буолууга, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорууга ийэ кутун иитии, үөрэтии бастаан иһиэхтээх.

Ийэ уонна аҕа үөрэхтэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар чиҥник ууруллан, элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан кини ийэ кутун үөскэтэллэр. Ийэ кут өйө-санаата киһини ханнык баҕарар кэмҥэ сыыһа туттан, куһаҕан быһыыны оҥороруттан харыстыыр, көрөр-истэр өй­-санаа, төрүт өй-санаа буоларын билэн, оҕону кыра эрдэҕиттэн иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахпыт этэ.

Киһи өйө-санаата, куттара үйэтин тухары сайдаллар, саҥалыы үөрэнэн эбиллэн иһэллэр. Өйгө-санааҕа куруук хатыланар, хос-хос буолар быһыылар үгэскэ кубулуйаннар киһи ийэ кутун өйүгэр-санааты­гар эбиискэ ууруллан, өй-санаа эмиэ сыыйа уларыйар. Кэлин үөскээ­н иһэр саҥа үгэстэр киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор сабыдыаллара эмиэ үрдүк, эргэ үгэстэри солбуйан биэрэллэр.

“Киһи киһитинэн үчүгэй” диэн Уххан этиитигэр сөбүлэстэхпитинэ киһи киһи буолбута бэйэтэ үчүгэй. Хас биирдии киһи тус-туһунаннара элбэх. Өйө-санаата, тас көрүҥэ барылара тус-туспалар. Ол иһин хас биирдии киһи үчүгэй диэн өйдөбүлүн үгүс киһи үчүгэй диэнигэр сөп түбэһэргэ тириэртэҕинэ, оннукка үөрэннэҕинэ эрэ үгүс дьону кытта тапсан бииргэ олороро быһаарыллар.

Элбэх дьон үчүгэй өрүттэрин бииргэ түмэн, атыттары оннук быһыыны оҥороллоругар ыҥырыы үчүгэйи оҥоруу элбииригэр тириэрдэр. Омуктар бары үчүгэй киһи туһунан өйдөбүллэрин барыларын түмэн, таҥараларыгар кубулутан, ол киһи курдук буола сатааһыны баҕа санаа оҥостон ситиһэллэр. Таҥара туһунан өйдөбүллэр бары итинэн быһаарыллаллар. Ол иһин омуктар таҥараларын көрүҥэ үчүгэй киһиэхэ кубулуйбут.

Былыргы дьон өйдөбүллэригэр үчүгэйи оҥорор буолуу халлаантан түспүт курдук. Былыргы ыарахан кэмнэргэ халлаан сырдааһына үчүгэй кэми аҕалар этэ. Ол иһин өй-санаа саҥа сайдан истэҕинэ үчүгэйи - таҥара, халлаан диэн ааттаабыттар. Үчүгэйи оҥорууга ыҥы­рыы, үчүгэй санааларданыы таҥаралаах диэн ааттаммыт.

Саха дьоно оҕолорун өһөс, кытаанах майгылаах гына иитэллэрэ-үөрэтэллэрэ. Бу үөрэх “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан бэриллэр. Кытаанах, чиҥ майгылаах киһи бэйэтэ эмиэ үчүгэйдээх. Олоххо ылыммыт сыалын толорууга ордук кыһамньылаах, дьүккүөрдээх буола иитиллэн, олох араас абылаҥнарыгар албыннатан киирэн биэрбэт майгыланар.

Билигин олох сайдан араас абылаҥнара, арыгылар, наркотиктар дэлэйбиттэрин кэнниттэн киһи ордук өһөс, олус тулуурдаах, дьүккүөрдээх буолан иһиэхтээҕэ аналлаах көрдөбүллэргэ кубулуйдулар. Арыгы, наркотик дьайыыларыгар киирэн биэрбэт буолууга тириэрдэр бу көрдөбүллэр дьоҥҥо ордук туһалаахтар. Олох сайдан истэҕинэ, араас абылаҥнара өссө элбээтэхтэринэ соҕотох, бу өс хоһооно эрэ саха дьонун, атын омуктары даҕаны быыһыыр, тулуурдарын улаатыннарар кыахтанар.

Өлбүт киһи оҥортообут куһаҕан быһыыларын дьон ахтыбаттар, бу быһыылары умна сатыыллар. Онтон, бу киһи тугу эмэни үчүгэйи, үгүс дьоҥҥо туһалааҕы оҥорбута ахтыллар уонна үрүҥ айыы диэн ааттанар. Киһи оҥорбут быһыыларыттан үчүгэй эрэ өттүн ылан ахтыы, кэлэр көлүөнэлэри үчүгэйгэ үөрэтиигэ туһалыыр.

Бэйэлэрин үйэлэригэр хара айыыны эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорбут дьон ааттара-суоллара сотору умнулларга тиийэригэр кинилэри ахтыбат, санаабат буолуу тириэрдэр. Тоҕо диэтэххэ, тугу да туһалааҕы оҥорботох киһини ахта-­саныы сылдьарга аналлаах оҥорбута туга да суох, ол иһин бэйэтэ ахтыллыбат, онтон улахан куһаҕаны, хара айыыны оҥорбут дьону ахтары, саныыры анаан-минээн саха дьоно боболлар, ол аата, кэлэр көлүөнэ дьон аны куһаҕаны үтүктэн оҥорботуннар диэн умуннара сатыыллар. Саха дьонун олохторун сиэрэ куһаҕанынан аатырары, куһаҕаны ахтары сиэрэ суох, олоххо буортулаах быһыынан ааҕар.

Уруккуттан дьон оҥоро үөрэммит, билэр быһыыларын киһи барыта ханнык да ыйыыта, бобуута суох оҥоруон сөп. Бу быһыылар барылара сахалыы “Киһи быһыыта” диэн ааттаналлар уонна дьон бары оҥороллоругар аналлаахтар.

Киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, урут оҥорулла илик саҥа быһыылары, саҥаны айыылары барыларын “айыыны оҥоруунан” ааттанар. Ол аата, киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан, мэйиитинэн саҥаны айыыны оҥорон “айыыны оҥорор”. Бу саҥаны айыы аан маҥнай дьоҥҥо-сэргэҕэ хайдах дьайара билли­бэт. Ол иһин хайаан да сэрэниллэр. Оҕолору, эдэр дьону: “Биллибэ­ти, саҥаны айыылары, айыыны оҥорумаҥ”,- диэн сэрэтэллэр. Саҥаны айыы үчүгэйэ, дьоҥҥо туһалааҕа дакаастаннаҕына биирдэ үрүҥ айыы, онтон куһаҕана билиннэҕинэ - хара айыы диэн ааттанар, умнуллар аналланар.

Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, олох урукку үгэстэрин уларытар, олоххо уларыйыылары киллэрэр. Эдэрдэри үөрэтиигэ сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ тиэтэйэн, ыксаан сыыһа-халты туттумматтарын үөскэтэр аналлаах. (1,93).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: "Ситис", 2023. – 102 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үөрэх.