Киһи уонна абааһы

Киһи уонна абааһы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн өй-санаа икки, утарыта өрүтүн үөскэтэллэр. Бу икки өрүттэр үөскээн тахсан иһэллэрэ кэмэ кэллэҕинэ олохсуйбут да өй-санаа уларыйан, эргийэн, солбуйсан биэрэрин биллэрэллэр:

1. Киһилии өй-санаа. Бу өй-санаа киһини, киһи быһыытын үөс-кэппитин Киһи таҥара үөрэхтэрэ Аан дойдуга киэҥник тарҕатаннар дьон киһилии быһыыланары ситиһэллэрин үөскэппиттэр.

2. Абааһы өйө-санаата. Киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, аһара барар эбэтэр тиийбэт быһыылары оҥорор киһи абааһы диэн ааттанар. Ол аата абааһы диэн туруга суох өйдөөх-санаалаах, сыыһа-халты туттунуон сөптөөх киһи курдук көрүҥнээх буолара быһаарыллар.

Сахалар былыргы итэҕэллэринэн киһиэхэ, сүөһүгэ куһаҕаны оҥо-рор, өлүүнү аҕалар, киһи хараҕар көстүбэт куһаҕан тыын абааһы диэн ааттанар. (1,25). Итини тэҥэ, абааһы диэҥҥэ куһаҕан, киһи тапсыбат, сөбүлэспэт, туспа өйдөөх-санаалаах киһитэ эмиэ киирсэр.

Киһи уонна абааһы өйдөрө-санаалара быһаарыллан биллэр ура-тыларын өс хоһоонноро биһиэхэ тириэрдэллэр:

- “Абааһыны да кытта табыстахха сатанар” диэн этии киһи өйүн-санаатын тосту уларытар кэмэ тиийэн кэлбитин, урукку сирэрин, туоратарын хаалларан, сөбүлээбэтин уларытара тиийэн кэлбитин бил-лэрэр. Бу этии “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонун быһааран биэрэр суолтатынан табатык өйдөнөр.

- “Абааһы аһаабыт сириттэн арахпат” диэн өс хоһооно айылҕаҕа туох тыыннаах барыта аһылыктан тутулуктанарын биллэрэр. Аһааһын курдук туох эмэ биллэр барыс киирдэҕинэ, ол туһалаах быһыыны хатылаан оҥоруу табылларын итэҕэтэр. Бу өс хоһооно киһи өйө-санаата, оҥорор быһыылара тупсуулара, олоххо туһаны аҕалбыт бы-һыыны хатылаан оҥорууттан эбиллэн иһэллэрин быһаарар.

- Абааһы диэн өйө-санаата тиийбэт эбэтэр аһара бара сылдьар киһи ааттанар. Иннэ-кэннэ, үчүгэйэ, куһаҕана биллибэт быһыылары оҥорон кэбиһиэн сөп. Сахалар бу куһаҕан тиийэн кэлэриттэн сэрэтэр этии-лэринэн “Абааһыны кытта тыытыһыма” диэн буолар.

- “Абааһыны кытта аахсыма” диэн өс хоһооно абааһы буолбут, ол аата өйө-санаата киһиэхэ улаханнык тиийбэт киһитин кытта ону-маны быһаарса, ырытыһа сатааһын сыыһатын биллэрэр. Ол киһи тулуура, туттунар күүһэ улаханнык тиийбэтиттэн сыыһа-халты туттунара кии-рэн кэлиэн сөбүттэн сэрэнии эрэйиллэрин өйдөтөн биэрэр.

- “Абааһы кыыһа тардылыктааҕар дылы” диэн өс хоһооно хаалан, хойутаан хаалыы киһи быһыыта буолбатаҕын биллэрэр. Бу өс хоһоо-нун тутуһан сахалар туохха эмэ кэмиттэн хойутуур, кэтэстэххэ кэлэн биэрбэт киһини сөбүлээбэттэрин биллэрэллэр.

- “Абааһы ытык хараҕын кыайан аахпатаҕар дылы” диэн өс хоһооно киһиэхэ өйө-санаата тиийбэтэҕинэ, буккулуннаҕына судур-гуну да кыайан быһаарбатын арыйара ордук суолталаах.

- “Куһаҕан киһини тыытыма, кыйахалаама”, диэн этии тулуура, бэйэтин туттунар күүһэ аҕыйах киһи кыйахаланнаҕына, кыыһырда-ҕына өйө-санаата киһи быһыытыгар тиийбэтэ биллэн тахсан абааһыга тэҥнэнэн хааларын биллэрэр өйдөбүллээх.

- “Куһаҕан киһини абааһы сиэбэт” диэн өс хоһооно куһаҕан киһи диэн бэйэтэ абааһы курдук буоларын чуолкайдаан биэрэр.

- Киһи тугу билбэтин, куһаҕаны хаһан баҕарар абааһынан ааттыыр. Бу ааттааһын үөскээһинэ көстүбэт эйгэни кытта билсиһэн ылыы уратыларыттан улахан тутулуктаах. Сахалар “Көстүбэттэри аймаама, уйгуурдума” диэн этиини эдэрдэргэ анаан куруук туһаналлар.

- “Абааһыга дылы арбаама” диэн өс хоһооно арбааһын, киһир-гэтии, дэбдэтии киһи өйүн-санаатын аһара барыыга тириэрдэриттэн сыыһа-халты туттунууну оҥотторуохтарын сөбүттэн сэрэтэр.

Киһи өйө-санаата улаханнык уларыйыыта бэйэтэ абааһыга тэҥнэ-нэн ыларын биллэрэр. Арыгыны элбэхтик иһэн өйө-көппүт киһи сыыһа-халты туттунара аһара барарыттан абааһыга тэҥнэниэн сөп.

Сиэри тутуспат, таһынан барар киһи, киһи быһыытын эмиэ таһы-нан барарынан абааһы диэн ааттаныан сөп. Абааһы сиэри тутуспа-тыттан аһара барар быһыылары, араас буолар-буолбат саҥаны айыы-лары оҥорон кэбиһэрэ биллэр. Айыыны оҥорууну “үчүгэйинэн” ааҕа сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сиэри таһынан барыыны үөскэтэллэр, ол иһин бэйэлэрэ абааһыга кубулуйан сылдьаллара быһаарыллар. Бу дьон сымыйанан ону-маны була сатаан этэллэрэ, суруйаллара элбээбититтэн сиэри тутуһар, киһилии быһыы-лаах сахалар аны босхолоноллоро ирдэнэр буолла.

Эрбэхтэн эмэн оҥоруллубут, салайааччылар диктатураларын үөс-кэтэ сатыыр “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар көрсүө, сэмэй майгылаах, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһа сылдьар сахалары барыларын албынныы сатыыллар. Ол курдук, айыыны оҥо-руу сиэри таһынан барар быһыыга киирсэринэн ханнык эрэ содулу үөскэтэн таһаарара бу албыны быһаарыы дакаастабыла буолар.

Киһи өйүн-санаатын аһара ыытан кэбиспэккэ сиэри тутуһа сылдьа-рыттан абааһыга кубулуйан хаалбакка эрэ олоҕун олоруута киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу диэн ааттанар. Сахалар биирдэ бэриллэр олохторун сиэри тутуһан, киһи быһыылаахтык олорорго кыһананнар сахалыы таҥара үөрэҕин туһаналлар. (2,35).

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорон, үчүгэй үгэстэринэн иитилиннэҕинэ өйө-санаата туруктанан, киһи быһыытын аһара барара суох буолар кыахтанар, сыыһа-халты туттунара аҕы-йыыр. Бу быһаарыы киһи ийэ кута оҥорор быһыыларын хаһан баҕарар көннөрөн, салайан биэрэриттэн тутулуктанар. Кут-сүр үөрэҕин туту-һан оҕо ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитилиннэҕинэ, өйө-санаата сайдан, тупсан киһи буолууну ситистэҕинэ олоҕун киһи быһыы-лаахтык олорор кыахтанарын сахалар тутуһаллар.

Өйө-санаата туруга суох, ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитиллибэтэх оҕо абааһыга кубулуйара түргэнник кэлэн хааларыттан төрөппүттэр сэрэниэхтэрэ этэ. Сиэри тутуһа сылдьыы дьонтон барыларыттан эрэ-йиллэр көрдөбүл буоларынан сахалыы таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Киһи уонна абааһы диэн икки аҥы арахсыы аһара баран хаалла-ҕына, тутуһа сылдьар тэҥнэһиилэрэ алдьаннаҕына, хайалара эрэ аты-нын суох оҥорор санаата улааттаҕына уонна абааһынан ааттаатаҕына этиһиилэр, охсуһуулар тахсыахтарын сөп. Өйдөрө-санаалара сайды-быт дьон маннык арахсыыны үөскэппэттэрэ сөп этэ.

Онон киһи уонна абааһы диэн арахсыы өй-санаа туруга хайдах уларыйарын бэлиэтээһинтэн үөскээбит уонна олохсуйбут тэҥнэһиини тутуһа сылдьыы эрэ салгыы олохторо табылларыгар тириэрдэр. (3,95).

Туһаныллыбыт литература.

1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

2. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

3. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.