Куһаҕантан үөрэнии
Оҕо кыра, ийэ кута үөскүүр кэмигэр төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ улаханнык сэрэниэхтэрэ, сайдан иһэр өйүн-санаатын улаханнык харыстыахтара этэ. Кут-сүр үөрэҕин билэр саха дьоно, бу кэмҥэ оҕолорун “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” эрэ иитэллэрин, үөрэтэллэрин таба сыаналаан олоххо туһаныы эрэйиллэр.
Оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥорбокко иитэллэр, үөрэтэллэр. Куһаҕаны урутаан биллэҕинэ уонна олору оҥордоҕуна куһаҕан тар-дар, угуйар күүһэ улаханыттан өссө хатылаан оҥорор санаата аһара барыан сөп. Куһаҕан эмиэ саҥаны айыы буоларынан умнуллубат өйдөбүлү, үгэһи үөскэтэн кэбиһэн ийэ кукка эмиэ уларыйан иҥэн иһэр. Кумаҕынан, буорунан ыскайдыы үөрэннэҕинэ эбэтэр ууну тоҕо оонньоотоҕуна, бу быһыытыттан араарар, атыҥҥа аралдьытар ыараан тахсар. Ханнык эрэ ыгааһыны, күүһү, кырата табыталыттан тардыыны туһаннахха эрэ табыллар кэм тиийэн кэлэр.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ оҕону иитиигэ туһанар биир тутаах көрдөбүлүнэн кыра оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕаны оҥо-рорго үөрэммэтин ирдиирэ буолар. Ол барыта кыра оҕо аан маҥнай оҥорор быһыылара ийэ кутун үөскэтэн иһэллэринэн быһаарыллар. Куһаҕан быһыылары оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хаалбыт оҕону саҥа-лыы көннөрөн үчүгэйгэ үөрэтии ыараан хаалара, бу үөскээн хаалбыт куһаҕан үгэһин умуннардахха, хааллардахха, саҥа үчүгэй үгэһи иҥэ-рэн биэрдэххэ эрэ кыалларыттан уустугуран тахсар.
Оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары оҥотторон ийэ кутун иитиини, үөрэтиини аан бастаан ийэ оҥорор. Тохпокко, ыспакка аһыырга үөрэниитэ элбэхтик хатылаан үөрэтииттэн ситиһиллэр. Сахалар ону билэн оҕо төрүт кутун ийэ кут диэн былыр үйэҕэ ааттаабыттар. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыыларга иитиллэн, үчүгэй үгэстэммит оҕо улааттаҕына даҕаны куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыырын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ мэктиэлиир.
Оҕо кыра эрдэҕинэ истигэн, улахан киһи этэрин толорумтуо, ол иһин салайарга, үөрэтэргэ чэпчэки. Бу кэмҥэ оҕоҕо үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии төрөппүттэр бэйэлэрэ үчүгэй быһыылары оҥордохторуна кыаллара уустуга суох. Оҕо улахан киһини үтүктэр, батыһар күүһэ улаханыттан бэйэни үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтиини сахалар туһаналлар.
Оҕону куһаҕаҥҥа үөрэппэт туһугар сэт-сэмэ үөрэҕин төрөппүттэр билэллэрэ, олохторугар туһаналлара ирдэнэр. Төрөппүт этиитэ уонна оҥорор быһыылара сөп түбэспэтэхтэринэ оҕо бэйэтэ билэринэн оҥорорго, оннук сылдьарга түргэнник үөрэнэн хаалыан сөп.
“Үчүгэйгэ, сылааска, сымнаҕаска киһи түргэнник үөрэнэр” диэн этии киһи этин-сиинин тутаах баҕа санааларын биллэрэр. Үчүгэйгэ үөрэниигэ улахан үөрэх көрдөммөт, эт-сиин бэйэтэ үчүгэйгэ, сынньалаҥҥа, бэлэмҥэ дьулуһара улаханыттан табыллыы үөскээн тахсар. Манна үчүгэйдик аһааһын, астыныы, дуоһуйуу диэни эбэн биэрдэххэ эт-сиин баҕа санаата быстах, күннээҕи баҕа санааны толоро сылдьыыга тириэрдэрэ чуолкайдык быһаарыллар.
Үчүгэйи оҥоруу диэн аан бастаан эт-сиин баҕа санаатын толоруу буолар. Онтон үлэ эрэйдээх, өй-санаа дьулуура, тулуура улаатан эти-сиини үлэлииргэ, хамсыырга күһэйэр кыахтаннаҕына эбэтэр ас-таҥас булунар кыһалҕатыттан киһи араас үлэни үлэлииргэ күһэллэр. Сахалар “Үлэ ыарахан” диэн этэллэр. Оҕону үлэлииргэ үөрэтэргэ ханнык эрэ ыгааһын, күһэйии баар буоларын уонна аҕа эрэ үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа улаханын бары төрөппүттэр билинэллэр.
Айылҕаҕа кэлэн иһэр куһаҕаннар; хараҥа түүн, тымныы кыһын киһи этигэр-сиинигэр биллэр куһаҕан сабыдыаллаахтар, ол иһин киһи өсөһөр, туруулаһар күүһүн улаатыннаран биэрэллэр. Хараҥаҕа киһи ырааҕы кыайан көрбөт, көрө сатыырга дьулуһар, онтон кыһын тоҥуу, эрэйдэнии, тымныыны тулуйарга үөрэтэр, эбиискэ таҥнарга күһэйэрэ таҥаһы эрдэттэн бэлэмнэниини эрэйэр.
Куһаҕаны туоруурга, кыайарга киһиэхэ тулуура, өһөс санаата элбээтэҕинэ эрэ табыллар. Киһиэхэ бу санаалары Улуу Тойон таҥара биэрэр уонна “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ этэн биэрэн көмөлөһөр. Аһара тымныы дойдулаах сахалар тулуурдарын, өһөстөрүн улаатыннараары аналлаах Улуу Тойон таҥараны үөскэтэн туһаналлар.
Улуу Тойон таҥара киһиэхэ быһаччы биэрэр күүһэ сүр диэн ааттанар. Бу айылҕаттан уонна төрөппүттэртэн бэриллэр санаа күүһэ. Бу сүр кыһын, тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолорго элбэҕэ биллэр. Онтон атын араас туһалаах хаачыстыбалары киһи өйө-санаата сайдарынан бэйэтэ сайыннаран олоҕор туһанара ирдэнэр.
Ханнык баҕарар таҥара үчүгэй эрэ буолбатах, үөрэтэр, кэһэтэр күүстээҕин иһин дьон таҥара үөрэҕин тутуһаллара үөскүүр. Сиэри, киһи быһыытын, таҥара үөрэҕин тутуспат буолуу кэнниттэн тиийэн кэлэр куһаҕаннар таҥара накааһа диэн ааттаналлар уонна бары таҥара үөрэхтэрэ олоххо киллэрэн туһана сылдьаллар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун быһаарар этии киһи өйүн-санаатын, оҥорор быһыыларын уратыларын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын эмиэ табатык быһаарар. Киһи өйө-санаата саҥаны айыылары билэриттэн үөскүүрүттэн хайаан да тугу эмэни оҥоро сатыырыттан уонна үчүгэйи оҥоробун диэн тиэтэйэр, ыксыыр санаатыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ элбиирин сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанан хааччахтыы сатыыллар.
Үчүгэй уонна куһаҕан киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыыларын уратыларын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэннэр “Үчүгэй умнуллара түргэн, онтон куһаҕан өр кэмҥэ умнуллубат” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. Киһи үчүгэйи умнан кэбиһэрэ атын үчүгэйдэр кэлэн солбуйан иһэллэриттэн улахан тутулуктаах.
Куһаҕан дьайыыта киһи этин-сиинин таарыйдаҕына, ыарыыны үөскэттэҕинэ букатын умнуллубат буолар. Ыарыы киһиэхэ буор куту үөскэтэр, ол иһин умнуллубат. Киһи тарбаҕын өтүйэнэн охсон ыарыыланнаҕына букатын умнубат, хаһан баҕарар өтүйэнэн туттарыгар сэрэнэрэ киирэн иһэр. Куһаҕантан киһи кэһэйдэҕинэ, ыарыы-ланнаҕына умнубат буола үөрэнэрин сахалар арааран билэн “Кэһэйэн үөрэнии” диэн аналлаах үөрэҕи оҥорон туһаналлар. (1,77). “Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах” диэн өс хоһооно эрэй, ыарахан киһиэхэ кымньыы курдук дьайыыны оҥороллорун быһаарар.
Киһи өйө-санаата сайдыытын, куттара үөскээһинин уратыларын сахалар ойууннара түүлү үөрэтэн арыйбыттар уонна олохторугар Кут-сүр үөрэҕэ оҥорон туһаналлар. Түүлгэ араас бэлиэлэр, көстүүлэр көстөллөрүн, бу бэлиэлэргэ, көстүүлэргэ иҥмит, үгэс буолбут өйдөбүллэрин туһанан табатык тойоннуохха сөп.
Ынырык, ыар көстүүлэр киһи түүлүгэр киирэн хаалан элбэхтик көстөн эрэйдииллэрин сахалар “Киһи түүлүгэр киирэр ынырык” диэн этэллэр. Киһи урут көрбөтөҕүн көрөн олус соһуйбута, уолуйбута өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан, сонно үгэскэ кубулуйан умнуллубат буола ууруллан хааларын уонна ийэ кутун быһалыы үөскэтэн түүлүгэр киирэн көстөрүн сахалар билэллэр. (2,17).
Сомоҕотто киһи өйө-санаата сайдыытыгар, саҥаны билиитигэр үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһана үөрэниитигэр куһаҕан дьайыыта улаханын туһунан маннык суруйар:
- Мудрость олонхо состоит и в том, что на первый взгляд кажется, что эпос всецело посвящен прославлению благополучных слоев общества и подвигов борцов с насилием. Однако древние философы раньше нас узнали, что похвалы и лесть (положительные эмоции) действуют на душу и сознание человека гораздо слабее и кратко-временнее, чем отрицательные, устрашающие примеры. (3,152).
Оҕо куһаҕаны кыра эрдэҕиттэн урутаан биллэҕинэ өйө-санаата туруктаахтык сайдар, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар кыаҕа улаатар. Чыпчархайтан ыарыыны биллэҕинэ этэ-сиинэ баарын билэн харыстыыр санаата үөскээн олохсуйан, сэрэҕэ улаатарын төрөппүттэр туһаныа этилэр. Этэ-сиинэ ыалдьарын билбэт оҕо харыстанар туһунан тугу да билбэтиттэн атыттары да харыстаабат уонна онно-манна, киһи быһыытын аһара барыыга, сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хаалар.
Барыны-бары “үчүгэй” буолла диэн аһара хайҕаан куһаҕан сүтэн, симэлийэн хаалбытын курдук этиини туһана сылдьыы олоххо улахан халыйыыны үөскэтэрэ омук атыттартан үчүгэйэ биллэрдик улаатан национализмҥа тиийэн хааларыгар тириэрдиэн сөп. Үчүгэй аһара баран хааларын тохтоторго сахалар аналлаах үөрэҕи туһаналлар. Куһаҕаны тупсаран, көннөрөн үчүгэйгэ кубулутан биэрии олох үөрэҕэ буолар. Оҕо аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан диэни аан бастаан арааран биллэҕинэ олору оҥороро аҕыйаан, үчүгэйи элбэхтик оҥорор. Куһаҕан диэни арааран биллэххэ эрэ, үчүгэй диэн баара араарыллан тахсарын оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныы эрэйиллэр.
Ыарыы диэни билбэт киһиэхэ ол туһунан ымпыктаан-чымпыктаан кэпсии сатааһын туох да туһата суох хаалан хаалар. Арай күдээринэ истэн баран быраастар этиилэрин истиэххэ диэн сүбэлиэн сөп.
Аччыктааһын диэни букатын билбэт оҕоҕо, ас тиийбэккэ аһаабакка сылдьыы туһунан кэпсии сатааһын интэриэһи үөскэппэт. Арай бэйэтэ онно-манна сылдьан аһаабакка хаалан аччыктаатаҕына, этэ-сиинэ ол эрэйи биллэҕинэ тулуйа үөрэнэрэ дьэ киирэр.
Саха дьоно өй-санаа үөрэҕин баһылаабыттара тылларыгар киирэн иҥмит. Оҕо оҥорор быһыытыгар барыларыгар төбөтө буруйдааҕын быһааран “Төбөт” диэн мэник-тэник, сыыһа-халты туттунар оҕону бэлиэтиир тылы үөскэппиттэр. Төбөҕө өй-санаа эбиискэ киирдэҕинэ, олохсуйдаҕына эрэ бас диэн өй-санаа баарын биллэрэр ааттанара табыллар. Бу быһаарыы сахалар олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ бас диэн өй-санаа баарын, салайарын биллэрэр тылы үөскэтэн туһана сылдьалларын биллэрэр.
Оҕо аан маҥнай дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран биллэҕинэ эрэ үчүгэй диэн баарын билэр, таба өйдүүр, олоҕор туһанар уонна олору элбэхтик оҥорор кыахтанар. (4,46).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.
2. Каженкин И.И. Сахаларга түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2000. – 80 с.
3. С.И. Николаев – Сомоҕотто первый дипломированный уче-ный-этнограф из якутов. Отв. ред. Г.Г. Алексеева. – Якутск: Изд-во ЯГУ, 2007. – 248 с.
4. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.