Куһаҕан санаалартан ыраастаныы

Куһаҕан санаалартан ыраастаныы диэн куһаҕан санаалары умнуу, хаалларыы, санаабат буолуу ааттанар.

Ханнык эрэ олус кыра, сүтэ-сүтэ күөрэйэр, умнулла сыһа-сыһа кыламнаан ааһар санаа сыыһын ханнык да суола-ииһэ суох симэлийэн хаалара буолуо диэн дьон үксэ саныыллар, эҥин да араас санаалар бастарыгар киирэ охсон аастахтарына да сотору умнуллан хаалаллар, сүтэллэр диэн аахайбаттар.

Үгүстүк биири санаатахха, куруук ону саныы сырыттахха санаа мунньуллар, күүһүрэр, сыыйа-баайа үгэскэ кубулуйар. Санаа кытаатар. Санаа чиҥиир, дириҥиир. Кэлин тиһэҕэр кытаанах санаа, биир санаа диэҥҥэ кубулуйар. Киһи биир санааны ылыннаҕына онтун толорор кыаҕа улаатар. Биир санаата өйүн-санаатын барытын сабардаатаҕына атын санааларга аралдьыйар кыаҕа сүтэриттэн, бу санааны толорор күүһэ өссө улаатар. Киһи өйүн-санаатын, күүһүн-күдэҕин барытын биир санаатын толорууга түмүөн, олоҕор араас ыарахаттары көрүстэҕинэ олору хайаан да кыайар.

Биир санаалаах буолуу хайысхата сыыһа буолан хааллаҕына олус элбэх киһини сыыһа суолга тириэрдэр. Аһара биир санааланыы дьон олоҕор, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэспэтиттэн кэлин оҥорор содула улахан буолар. Сахалар олохторугар бу этиини тутуһаллар.

Сахалар «Киһини санаата салайар», «Киһи санаа хамначчыта» диэн этэллэр. Бу этиилэр киһи ханнык санаалардаах даҕаны соннук дьыалалары, быһыылары оҥорор кыахтанарын быһаараллар.

Дьон оҥорор быһыылара хайдахтарын быһаарыыга Аан дойду, Сир уонна Күн сүрүн тутулуктарыттан саҕалаатахпытына уонна сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрин тутустахпытына быһаарыыбыт таба буолар кыаҕа улаатар. Сир уонна Күн икки өттүлэриттэн халбаҥнаабат гына тутулуктаахтара хаһан да уларыйбат. Сир Күҥҥэ олус чугаһаан хаалыыта күн уота аһара ититэн тыынар-тыыннаахтар эстиилэригэр тириэрдэр, онтон Сир Күнтэн тэйэн, ыраатан биэриитэ космос тымныыта сабардааһыныгар тириэрдэринэн сиргэ олох эстиитин аҕалар кыахтааҕын билигин киһи барыта билэр.

Бу икки өттүттэн тутулук киһи, дьон бары оҥорор быһыылара хайа да өттүн диэки аһара барбакка, икки ардынан, ол аата ортотунан тутуллан баран иһиэхтээҕин быһаарар. Бу быһаарыыны саха дьоно олус былыргыттан билэллэрин бэйэлэрэ олорор, үөскүүр сирдэрин Орто дойду диэн ааттыылларыттан, «Туох барыта ортотунан буолуохтаах» диэн этиилэриттэн биллэр. Үчүгэй курдук ааттанар Yөһээ дойду эбэтэр куһаҕанынан аатырар Аллараа дойду тыыннаах киһи олороругар сөп түбэспэт эбиттэр.

Киһи, дьон оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар диэннэргэ арахсаллара туох барыта икки өрүттээҕиттэн, икки өттүттэн тутулуктааҕыттан үөскээн, арыллан тахсаллар.

Дьон бары оҥорор, сөбүлүүр, ол аата бэйэлэригэр туһалаах быһыыларын үчүгэй быһыылар диэн ааттыыллар, бары оннук быһыылары оҥорорго кыһаналлар, соннук баҕа санаа үөскээн олохсуйар. Онтон куһаҕан быһыылар диэҥҥэ дьон оҥорбот, сирэр, сөбүлээбэт, олоххо туһаны аҕалбат, буортулаах быһыыларын барыларын киллэрэллэр.

Yчүгэй быһыы аһара бардаҕына куһаҕан быһыыга кубулуйарын, онтон куһаҕан быһыы үчүгэйгэ уларыйан тупсарын арааран билэр буолуу олох уустуктарын үөскэтэр уонна бу уларыйыылары киһи өйдөөх-санаалаах эрэ буолан, субу туһааннаах кэмигэр арааран билэр кыахтанарын быһаарар. Yчүгэйи уонна куһаҕаны, ол аата үрүҥү уонна хараны арааран билбэт киһи, киһи буолара аһара уустук. Yчүгэй уонна куһаҕан быһыылар кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэллэрин таба быһааран олоххо туһаныы киһи бэйэтин сайдан иһэр өйүгэр-санаатыгар сүктэриллэр. Ким тугу үчүгэй диэн оҥороро, онтон куһаҕан диэн туоратара бэйэтин дьыалата буолар.

Киһи үгүстүк, субу оҥорор быһыыта кэлин маннык буолан тахсыа диэн сэрэйбэт, санаатыгар оҕустаран көрбөт, сонно буолар үчүгэйгэ үлүмнэһэрин эрэ билэр, «Кэннэ кээнчэ да буоллун» диэбит курдук быһыыланар. Көрүүлээх аска-үөлгэ, баайга-малга үөрэммит киһи, бу олоҕун үчүгэйигэр үөрэнэн хаалан хайдах даҕаны куһаҕан диир кыаҕа суох. Баайга-малга сыстыбыт төрөппүт оҕолорун атаахтатан, маанылаан быстах өйгө-санааҕа үөрэтэн кэбистэҕинэ, кэлэр көлүөнэлэрэ сайдыылаах олох абылаҥнарыгар киирэн биэрэннэр, олоххо тардыһыылара, дьулуурдара мөлтүүр.

Араас куһаҕан түүллэр киһиэхэ куһаҕан санаалар мунньулуннахтарына эбэтэр киирэ сатаатахтарына көстөллөр. Манна киһи куһаҕан диир кыылын эбэтэр тугу эмэни охсуһан дуу, хайаан дуу кыайдаҕына куһаҕан санааларыттан ыраастаммытын, умнубутун бэлиэтэ буолар.

Yчүгэй санаалардаах киһи түүлэ үчүгэй көрүҥнээх, дьүһүннээх, сырдык, бэйэтэ үчүгэйдик сылдьар, үчүгэй дьону, кыыллары көрөр. Дьону кытта тапсар, үчүгэйдик саныыр киһи түүлүгэр үгүстүк үчүгэй тыаҕа сылдьар, үчүгэй дии саныыр тииттэрин, үрүҥ дьүһүннээх кыылларын көрөр.

Киһиэхэ куһаҕан санаалар муһуннахтарына түүлүгэр куһаҕан дьону, хара дьүһүннээх кыыллары көрөр, бу дьоно, кыыллара куһаҕаннык, сөбүлээбэтинэн быһыыланаллар. Дьону кытта тапсыбат буолууга олус куһаҕан көрүҥнээх, умайбыт, хара хоруо тииттэрдээх сиргэ сылдьыахха эмиэ сөп.

Yлэ-хамнас кыаттарбата, кыаллыбата, олоххо ыарахаттары көрсүү киһи түүлүгэр хараҥа, кыараҕас, куһаҕан дии саныыр сирдэригэр элбэхтик сылдьарыттан, табыллан айаннаабатыттан, аллараа диэки түһэриттэн, үөһээ диэки кыайан ыттыбатыттан быһаарыллар.

Куһаҕан санаа киһиэхэ мунньуллубута, олохсуйбута киһи итирдэҕинэ, өйө көттөҕүнэ, ийэ кута салайар кэмигэр киирдэҕинэ дьэ илэ биллэр. Итирбит киһи оҥорор быһыыларыттан киниэхэ ханнык санаалар ийэ кутугар иҥэн сылдьалларын, олохсуйбуттарын быһаарыллар. Yгүстүк охсуһар, этиһэр, дьон туһунан куһаҕан санаалардаах киһи итирэн өйө көттөр эрэ ханна эмэ тиийэн охсуһар, туох эмэ куһаҕан быһыыны оҥоро охсор. Дьон куһаҕан санаалара элбээбититтэн, өйдөрүгэр-санааларыгар иҥмититтэн арыгы истэллэр, итирдэллэр эрэ охсуһаллара этиһэллэрэ, тапсыбаттара элбэхтик киирэр.

Киһи куһаҕан санаатын куруук өйүгэр тутан, ону саныы сылдьара ордук куһаҕан. «Атын киһиэхэ куһаҕаны санаама, бэйэҕэр кэлиэҕэ» дииллэр сахалар. Бу этии саха дьоно былыр-былыргыттан өйү-санааны олус дириҥник үөрэппиттэрин биллэрэр. Киһи куһаҕан санааны куруук саныы сырыттаҕына, ол санаата үгэскэ кубулуйдаҕына аны бэйэтэ ол санаатын толорон, оҥорон кэбиһэрэ ордук куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Бу этии киһини, куһаҕаҥҥа тиийэриттэн сэрэтэргэ аналлаах.

Арыгы бэйэтэ куһаҕана суох, кыһыл арыгылар бары иһэр битэмииннээх отоннорбут ууларыттан көөнньөрөн, ол аата, өссө тупсаран биэриинэн оҥоруллаллар. Арай арыгыны иһэн киһи өйө көттөҕүнэ, итирдэҕинэ, куһаҕан быһыылары оҥороро эбиллэриттэн арыгы куһаҕан диэн этэллэр. Куһаҕан санаалардаах дьон элбээн хаалыыларыттан, арыгыны элбэхтик истэхтэринэ онтулара күөдьүйэн, көөнньөн тахсарыттан, куһаҕан быһыы арыгыттан тутулуктааҕын курдук сыыһа өйдөбүл үөскээн сылдьар. Бу сыыһа өйдөбүл сэбиэскэй былаас кэмигэр дьоҥҥо үгүстэригэр иҥмитэ арыгыны кытта охсуһууга таба быһаарыыны буларбытын билигин да мэһэйдии, бүөлүү сылдьар.

Куһаҕан быһыылар элбээһиннэригэр куһаҕан санаалаах дьон үксээһиннэрэ ордук улахан сабыдыаллаах. Аан маҥнай өйү-санааны тупсарар үлэлэри дьоҥҥо, ордук оҕолорго, эдэрдэргэ өйдөтө сатааһын, кыра эрдэхтэриттэн үгэс оҥорон иҥэрии оҥоруллара туһалаах буолар. Манна эдэрдэр дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын барыларын билэллэрэ, «Бу куһаҕан быһыы, манныгы аны оҥорума» диэн төрөппүтэ быһааран биэрбит, үөрэппит буоллаҕына уонна өссө көрдөрөн биэрдэҕинэ эрэ оҕото олору оҥорбот буоларга үөрэнэрин билбэккэ, сатаан туһаммакка сылдьарбытыттан, ол аата эдэрдэрбит куһаҕан быһыылары арааран билбэттэриттэн, олору оҥороллоро ордук элбээтэ.

«Yчүгэйи, куһаҕаны арааран билбэт киһи» диэн тугу барытын оҥоруон сөптөөх, олоххо ситэ үөрэммэтэх, уопута өссө тиийбэт киһини этэллэр. Сахалыы тыллаах хаһыаттар, араадьыйа уонна тэлэбиисэр дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын барыларын суруйбаккалар, кэпсээбэккэлэр, көрдөрбөккөлөр кистии, саһыара сатыылларыттан, дьоҥҥо тириэрдибэттэриттэн эдэрдэрбит үчүгэйи, куһаҕаны арааран билбэт дьоҥҥо кубулуйдулар, ол иһин билбэттэригэр тэптэрэн куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээн иһэр.

Улаатан эрэр оҕолор, эдэрдэр, куһаҕан быһыылары билбэт буоллахтарына оҥоруохтара суоҕа диэн биһиги дьоммутугар урукку, сэбиэскэй кэмтэн хаалан хаалбыт сыыһа өй-санаа иҥэн сылдьарыттан ыраастаныы эрэйиллэр. Куһаҕан быһыы диэн тугун арааран билбэт киһи, кэмэ кэллэҕинэ үчүгэй диэнэ түҥнэри эргийэн куһаҕан диэҥҥэ кубулуйан, эргийэн хаалыытыгар ордук күүскэ оҕустарыан сөбүн аахсыбаппыт. Үчүгэй, минньигэс дии-дии элбэҕи аһаан уойан хаалбыт киһи кэлин уойарыттан эрэйдэнэрэ, арыгыны үчүгэй, үөрүүнү-көтүүнү үксэтэр диэн, элбэхтик испит киһи арыгыһыт буолан хаалара, бэлэмҥэ үөрэммит киһи туга эмэ тиийбэтэҕинэ, дөбөҥнүк була охсоору, уоруйах буолара ордук улахан хомолтолоох.

Өй-санаа үөрэҕин сабыдыала хас да көлүөнэ дьон олоҕун кэнниттэн биирдэ биллэр. Коммунистар өй-санаа үөрэҕин, итэҕэли суох оҥороннор, оҕолору сыыһа хайысхалаахтык үөрэппиттэр. Эдэр ыччаттарбыт, уолаттарбыт атаах, бас-баттах иитиилээх буола улаатаннар түптээх үлэ-хамнас да кыаттарбат, бэрээдэктэрэ быста мөлтөөтө, ону тэҥэ саҥаны айыыны, ол аата, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥороору уонна туохха барытыгар аһара бара, аһара туттуна сылдьалларыттан, араас быстах быһыыга түбэһэн хаалаллара олус элбээтэ. Улаатан эрэр уолаттарбыт отучча бырыһыаннара хаайыыга киирэн тахсаллара өй-санаа үөрэҕэ төрдүттэн сыыһа хайысханан баран иһэрин биллэрэрин билиммэттэр.

Куһаҕан санаалар мунньустан, элбээн хаалыыларыттан киһи өйө-санаата буорту буолар. Куһаҕан санаалара олус үксээн үгэскэ кубулуйдахтарына кэлин куһаҕаны оҥоруу диэки киһи бэйэтэ салаллар кыахтанарын иһин, киһиэхэ өйү-санааны ыраастаныы туһата улахан. «Айыы этэн ыраастаныы» өйү-санааны ыраастааһын. (1,50). Куһаҕан санаалартан ыраастаныыны сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҥорор.

Тууйуллубут, мунньуллубут куһаҕан санаалары атын киһиэхэ этэн, таһыгар таһааран өйү-санааны ыраастаныы аата, айыы этэн ыраастаныы диэн ааттанар. Өйгө-санааҕа хаайан, тууйан сылдьыбакка этэн, мунньуллубут санааны таһааран кэбистэххэ киһи чэпчиир, өйө-санаата ыраастанар, ол аата куһаҕан санаата тарҕанан, ыһыллан суох буолар.

Олоххо улахан уопуттаах бэйэлэрэ күүстээх санаалаах дьон куһаҕан санаалартан ыраастаныыга көмөлөһөр кыахтара улахан. Кинилэр олохторун уопутунан туһанан, үтүө санааларын күүһүнэн дьайан, этэр тылларын ылыннарар кыахтара улаханынан эдэр, уопута тиийбэт киһи сыыһа-халты туттунуутун таба өйдөөн, көннөрүнэригэр көмөлөһөр кыахтара элбэх.

Улаатан эрэр оҕо куһаҕан санааларыттан ыраастанара, олору иҥэриммэтэ улахан туһалаах. Куһаҕан тылы тыллаһар оҕону тохтотон «Айыы диэмэ» диэн этии төрөппүттэртэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. «Өлөрүөм», «Алдьатыам» дии-дии сүүрэкэлии сылдьар кыра уол өйүгэр-санаатыгар ити тыллара үгэс буолан иҥнэхтэринэ, улааттаҕына аны олорун толорон кэбиһэр кыаҕа улаатара төрөппүттэрин улаханнык хомотор.

Өйү-санааны куһаҕан санаалартан ыраастааһыны киһи бэйэтэ куруук, күҥҥэ хаста да төхтүрүйэн оҥоро сылдьара туһалаах. Санаа аһара түргэниттэн, араас элбэх куһаҕан санаалар түргэнник мунньуллан хаалаллар. Куһаҕан санаалартан ыраастанарга сарсыарда тураат даҕаны, аһылыктар уонна утуйуох иннинэ ордук табыллар кэмнэринэн буолаллар.

Сарсыарда тураат даҕаны, эбиэттиэх уонна киэһэ утуйуох иннинэ хайаан да чуумпуран олоро түһэн өйү-санааны ыраастаан, куһаҕан санаалары умнуталаан, хааллартаан кэбистэххэ уонна үтүө, үчүгэй санаалары санаатахха, дьоҥҥо үтүөнү баҕардахха өй-санаа ыраастанан саҥа үчүгэй санааларынан туолан иһэр кыахтанар.

Сарсыарда уонна утуйуох иннинэ тымныы уунан куттуу эбэтэр таһырдьа тымныыга сылдьа түһүү киһи өйүн-санаатын ордук ыраастыыр, чэбдигирдэр, ол иһин саҥа, үтүө санаалары саныырыгар, олору иҥэринэригэр кыах биэрэр.

Өй-санаа үөрэҕин биир тутаах быһаарыытынан куһаҕан санаалартан ыраастаныы буолар. Куһаҕан санаалары элбэхтик хос-хос хатылаан санааһын соннук үгэһи киһиэхэ үөскэтэн куһаҕан быһыылары оҥорторор. Куһаҕан санаалартан ыраастанарга хас да сүрүн ньымалары киһи куруук туһанар. Ол ньымалар манныктар:

1. Куһаҕан санаалары умнуу. «Былыргыны былыт саптын» диэн этии этэҥҥэ ааспыты умнан иһэр туһалааҕын быһаарар. Куһаҕаны умнан иһии өй-санаа ыраастаныытыгар тириэрдэр.

2. Үчүгэй санаалары санааһын. Куһаҕан санааларыттан ыраастаммыт өйү-санааны үчүгэй санааларынан толорон биэрэн истэххэ үчүгэй санаалар элбииллэр, иҥэллэр. Үчүгэй санаалар элбээһиннэрин атын дьоҥҥо үчүгэй санаалары баҕара сатааһынынан ситиһии ордук тиийимтиэ.

Дьоннор оҥорор куһаҕан быһыыларын, хара айыыларын умуннарбакка, суох оҥорбокко күөртээн, күөдьүтэн, өссө үлүннэрэн, дарбатан үгүс дьон билиилэригэр таһаарар киһи олус куһаҕан быһыыны оҥорор. Киһилии киэбинэн суруллан бэчээккэ таһаарыллыбатах куһаҕан быһыылар бары «Этэрбэс араадьыйатынан» төһө эмэ улаатыннарыллан, дарбатыллан тарҕаналлар. Маннык тарҕаныллар солуннар куһаҕаны оҥороллоро ордук улаханын бэчээт үлэһиттэрэ билбэттэрэ хомолтолоох.

Дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруу, албыннааһын ханнык да суола-ииһэ суох хаалан хаалбаттар. Куһаҕан быһыылары олус дарбатан, үлүннэрэн, үчүгэй курдук көрдөрөн киэҥник тарҕатыы бэйэтэ кэлэр көлүөнэлэрдээх, үтүктүөхтэрин сөптөөх ыччаттардаах киһиэхэ ордук куһаҕан. Дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын киһилии киһи оҕолоругар, сиэннэригэр быһааран биэрэн оннуктары оҥорботугар үөрэтэрэ, бу быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэр.

Киһи оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыылларыгар куһаҕан быһыылар тустарынан мээнэ ахтыбат, элбэхтик кэпсээбэт, эдэрдэр интэриэстэрин аһара тардыбат буолуу туһалыырын бары омуктар билэллэр уонна олохторугар туһаналлар. Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын кистээбэккэ бэчээт, араадьыйа, тэлэбиисэр үлэтин көмөтүнэн бары дьоҥҥо үлүннэрбэккэ, эппэккэ-саппакка тириэрдэн иһии эрэйиллэр.

Өлбүт киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын кэпсээбэт, ахтыбат буолууну еврейдэр эмиэ оҥороллор. Кинилэр өлбүт киһи быһыыларын ахтарга үчүгэйи эрэ оҥорбутун ахтыллыахтаах диэн кытаанах соҕус этиилээхтэр.

Куһаҕан быһыылар аҕыйыылларын туһугар сахалар эмиэ итинник үгэһи туһаналлар. Өлбүт киһи оҥорбут быһыыларын икки аҥы арааран үчүгэйдэрин эрэ ахтыы, санааһын үчүгэй быһыылар элбииллэригэр, онтон куһаҕан быһыылары умнууга, ахтыбат буолан хаалларыыга аналланаллар.

Дьон бары үчүгэй быһыылар элбииллэригэр, онтон куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар, букатын да суох буолууларыгар олуһун баҕараллар. Ол баҕа санааларын ситиһээри үчүгэй быһыылар тустарынан элбэхтик кэпсииллэр, ахталлар, онтон куһаҕан быһыылар тустарынан ахтары, элбэхтик кэпсиири абааһы көрөллөр, сөбүлээбэттэр. Бу абааһы көрүүлэрин үгэс оҥостон өлбүт киһини ахтыыга туһаналлар, бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын ахтыбаттар, хаалларан кэбиһэллэр.

Үтүктэн үөрэҕи ылынар таҥарабыт аата Үрүҥ Аар Тойон диэн ааттанара бу былыргы үйэтээҕитэ олорон ааспыт киһи оҥорбут элбэх быһыыларыттан үчүгэйин, туһалааҕын эрэ, ол аата үрүҥүн талан ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиэххэ диэн өйдөбүллээн, үрүҥ диэн быһаарар тыл туттуллар. Былыргы өй-санаа ситэ сайда илигинэ, элбэх охсуһуулаах, өлөрсүүлээх кэмнэргэ олорон ааспыт дьон билиилэрэ билиҥҥи сайдыылаах олоххо олорор дьоҥҥо үгүс сөп түбэспэт өрүттэрдээхтэр. Былыргылар билиилэрин улаханнык сиидэлээн, туһалааҕын, сөп түбэһэрин эрэ талан ылыахха наадатын биллэрэн таҥарабыт аата үрүҥ диэн быһаарыылаах туттуллар.

Куһаҕаны умнуохха диэн былыргылар үөрэхтэрин таба өйдүөххэ уонна оҕолору иитиигэ-үөрэтиигэ туһаныахха. Айыы диэн тыл былыргы өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын, билиилэрин быһаарарын таба өйдөөн, икки өрүттээҕин арааран туһаныы хайаан да ирдэнэр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом «Якутия». 2005. – 80 с.