Кыра уонна улахан
Айылҕаҕа туох барыта тэҥнэһиини үөскэтэн бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктанан иһэллэр. Тэҥнэһии үөскүүрэ кыра уонна улахан диэн икки өрүттэр куруук баар буола туралларыттан ордук уустугурар. Киһи өйө-санаата сайдарынан, киһилии быһыыны тутуһарынан эрэ, бу икки уларыйан биэрэр өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэн биэрэн иһэр кыахтанар.
Айылҕаҕа уонна киһи оҥорор быһыыларыттан үөскээн тахсар икки өрүттэри таба арааран билэр буолуу киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсан иһэр тэҥнэһии балаһыанньатын тутуһа сылдьыы эрэйиллэр.
Киһи этин-сиинин уратылара икки өрүтү үөскэтэн иһэллэр:
1. Кыра.
2. Улахан.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулуга дьон уҥуохтара хайдаҕын быһаарыыга эмиэ туттуллар. Дьон уҥуохтара хайдаҕыттан, төһөтүттэн көрөн кыра уонна улахан диэн икки аҥы арахсаллар.
Кыра уонна улахан диэн икки өрүттэр киһи этин-сиинин уратыла-рын билинииттэн үөскээн тахсан баран өй-санаа уларыйыытын биллэрэр суолталаахтар.
Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Оҕо кыраттан улаатан тахсара өйүгэр-санаатыгар уларыйыыны киллэрэр, аан бастакы баҕа санаатынан улаатыы буолар. Атаҕар туран хаампыт оҕо үөрүүтэ олус улаатар, улахан киһи курдук буолбут курдук сананара үөскүүр.
Оҕоҕо “Улаатан ис” диэн баҕа санааны үөскэтэн үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии түргэнник киһи буолууну ситиһэригэр, өйө-санаата сайдарыгар тириэрдэр уонна үлэлии үөрэнэригэр кыах биэрэр.
Улаатан иһэр оҕону төрөппүттэрэ куруук кыранан, кыамматынан ааттыы сырыттахтарына улахан киһи өйө-санаата киирэрэ хойутаан хаалыа диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Ол иһин оҕону улаатан истэҕинэ куруук кыра, таптал аатынан ааттыы сылдьыы өйө-санаата сайдыытыгар муомурууну киллэрэрэ биллэр. Оҕоҕо “Улаатан иһэҕин” диэн этэн улаатарга баҕа санааны иҥэрэн биэрэннэр оҕо олоххо ситиһэ сатыыр сыалын үөскэтэн биэрэллэр.
2. Оҕо баар-суох биир баҕа санаатынан улаатыы буолар. Улахан оҕо диэн ааттаммыт оҕо өйө-санаата сайдыыта, киһи буолууну ситиһиитэ түргэтээн биэрэр. Хас да оҕолоох ыаллар улахан диэн ааттаммыт оҕолоро өйө-санаата сайдыыта түргэтиир, кыраларга көмөлөһөр санаата улаатарын тэҥэ, кыра эрдэҕиттэн көмө киһитэ буолан үлэҕэ үөрэнэрэ ситиһиллэр.
Киһи баҕа санаата үчүгэй уонна улахан диэки тардыһыылаах сайдан иһэрин тэҥэ, икки өрүттэнэн тахсарын ситиһиини оҥорууга ыҥырыылар; уруй уонна айхал диэн тыллар бааллара биллэрэр:
1. Сахалар сайдыыны ситиһиигэ ыҥырар уруй диэн тыллара эр дьон баҕа санааларын биллэрэр суолталаах. Ур диэн тылынан эр киһи бэлиэтэ ааттанар буоллаҕына, уй диэн тыл улахан диэн өйдөбүлү биэрэр. “Ур улааттын” диэн эр дьон баҕа санаалара уруй диэн ыҥырыыга аналлаах тылынан этиллэн кыайыыга, ситиһиигэ сирдиир, санаатын туһаайар суолталаах.
2. Айхал диэн тыл дьахталлары ыҥырар суолтата улахан. Ай уонна хат диэн тыллартан үөскээбит айхал диэн тыл дьахталлар олоххо аналларын, саҥаны айыыны оҥорон оҕону төрөтөллөрүн быһаарар уонна ону толорорго ыҥырар.
Кыра уҥуохтаах дьон улахан уҥуохтаахтарга баһыттарар, сабырыттарар курдуктара кыра эрдэхтэриттэн өйдөрүгэр-санааларыгар улахан уларыйыылары киллэрэр. Оҕо уҥуоҕа намыһаҕыттан үөскээн тахсар баттана сылдьар курдук санаата улаханнары кытта күрэхтэһэ, күөнтэһэ сылдьарын үөскэтэр. Бу санаа дьайыытыттан биирдэ эмэ итирэн, өйө көтөн хааллаҕына улаханнары кытта тапсыбата биллэн хаалыан сөп.
Улаханнар бэйэлэрин билинэр санаалара төһө эрэ кэминэн улаатан аһара барыыта улахамсыйыы санаатын үөскэтэр уонна кыралары кытта тапсары уустугурдар, тэҥэ суох оҥорор.
Эр дьон айылҕа тугу биэрбитинэн сылдьар буоллахтарына, дьахталлар “Улахантан улаханы” көрдүүллэрэ эбиллэн иһэрэ кэҥээн, дьаллайан иһэр баарыттан уонна хаһан баҕарар бэлэмнэриттэн тутулуктанан баһыйар санааларын үөскэтэн кэбиһэр.
Дьоҥҥо улаханнык сананыы улаатан хаалбыта өр сылларга кыайан көммөккө эрэйдэри үөскэтиэн сөп. Улахамсыйыы аһара баран улуу-тумсуйуу диэҥҥэ тиийдэҕинэ омукка национализм, атыттартан үрдүктүк сананыы сайдыбыта быһаарыллар.
Былыргы кэмнэргэ кыра омуктары сэриилээн кыайыы “Кыа-йыыттан төбө эргийэр” диэн этиигэ сөп түбэһэн улаханнык сананыыны аһара ыытан, национализмҥа тириэрдэн кэбиһэр этэ. Улахан омук кыра омугу баттыыр, туоратар, симэлитэ сатыыр санаата улаатыыта национализмы үөскэтэн олоххо киллэрэр.
Сэриигэ кыайбыттар “Кыайбыт көҥүлэ” диэн өйүнэн-санаанан салайтаралларыттан, кыайтарбыттары сайдыыта суох, кыра, мөлтөх курдук саныыллара улаатарыттан бэйэлэрин улаханнык сананаллара аһара баран хаалара үөскүүр.
Кыайбыттар уһун үйэлэргэ атын, кыра омуктары баһылаан салайдахтарына бэйэлэрин улаханнык сананаллара, кыралары анныларынан саныыллара аһара барыан сөп. Омукка улахамсыйыы өйө-санаата сайдан аһара бардаҕына, атыттары сэнээһин үөскээн тахсан сэриини саҕалыылларыгар төрүөт буолуон сөп.
Омуктар икки ардыларыгар кыра уонна улахан баарын курдук, тэҥэ суох буолуу хаһан баҕарар баар буола турар. Сорохтор, улаханнар капитализмы тутан сайыннара сылдьар кэм-нэригэр атыттар, кыралар колониализмтан, сайдыылаахтар батталларыттан саҥа босхолоно сатыы сылдьыахтарын сөп.
Омуктар саҥалыы үөскээһиннэрэ, сайдыыны ситиһиилэрэ уонна мөлтөөһүннэрэ, эстиилэрэ тохтообокко кэлэн иһэринэн дьон олох-торугар хамсааһыннар үөскээн тахсан иһэллэр. Дьон өйө-санаата өссө сайыннаҕына, биир тылы булуналлара үөскээтэҕинэ, ити уустуктар кэлиилэрин таба быһаарар кыахтаныахтарын сөп.
Олус былыргы кэмнэргэ сиргэ улахан уҥуохтаах дьон олоро сылдьыбыттара археологтар булан ылыыларынан бигэргэтиллэр. 2 миэтэрэттэн тахса үрдүк уҥуохтаах дьону хаһан таһаараллара биллэр. Тыынар-тыыннаахтар уҥуохтара улаатыыта радиация уһун кэмнээх дьайыытыттан тутулуктааҕа билигин быһаарылла сылдьар.
Кыра уонна улахан диэн икки өрүттэр үөскээн тахсыылара айылҕаттан тутулуктаах уонна дьон эбэтэр омуктар икки ардыларыгар үөскүүр уустук сыһыаны быһаараллар. (1,52).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.