Күлүү уонна ытааһын
Майгы киһи өйүн-санаатын уларыйыыларын үөскэтэрин уонна икки өрүккэ арахсан сылдьалларын сахалар үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрэн туһаналлар. Бу икки өрүттэр аһара баран хаалбатахтарына киһи өйө-санаата туруктаахтык сайдара ситиһиллэр.
Киһи өйө-санаата сайдан иһиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэри үөскэтэн иһэр. Өй-санаа киһиэхэ дьайыыта улаатан хааллаҕына этигэр-сиинигэр биллэр уларыйыылары киллэрэн майгынын икки утарыта өрүттэрин арааран билиигэ тириэрдэр:
1. Күлүү.
2. Ытааһын.
Өй-санаа үөскэтэр майгынын бу икки тус-туспа өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:
1. Күлүү диэн үөрүү аһара барбытын биллэрэр. Үөрүү диэн киһи санаата туолбутун, астыммытын биллэрэр аналлаах хамсаныылара, саҥа таһаарыылара ааттанар, ону тэҥэ, сирэйин көрүҥэ уларыйан ону атыттарга биллэрэр аналлаах.
Үөрүү диэн майгы уратыта киһи сирэйигэр биллэн кэлиитэ ымайыы, мичээр, күлүү диэн уратылары үөскэтэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтэ үөрбүт сирэйин көрдөрөн биэрдэҕинэ, үтүктэн үөрэргэ түргэнник үөрэнэр. Үөрэргэ үөрэммит оҕо майгына сымнаҕас буолар.
Киһи олоҕор улахан үөрүү тиийэн кэллэҕинэ күлүү диэн үөрбүтү атын дьоҥҥо биллэрии, ураты саҥаны таһаарыы үөскээн кэлэр. Үөрүүнү биллэрии элбэх араастарыттан аһара барара кэллэҕинэ күлүү үөскээн тахсар.
Үөрүү төһө улаханыттан тутулуктан күлүү уларыйар:
- Сэмэйдик күлүү.
- Алларастаан күлүү.
Алларастаан күлүү диэн улаханнык саҥа таһааран үөрбүтү биллэрии ааттанар уонна күлүү киһи быһыытын аһара барбытын биллэрэр. Икки өрүт тутаах уратыларынан хайалара эрэ аһара баран хааллаҕына, атына эргийэн, уларыйан, солбуйсан биэрэрэ тиийэн кэлэрэ биллэн тахсар. Улаханнык алларастаан күлүү кэнниттэн ытааһын тиийэн кэлиэн сөп.
Икки өрүттэр икки ардыларыгар уларыйыы, эргийэн, солбуйсан биэрии тиийэн кэлэрин “Аһара күлэн алларастаама, сотору ытыырыҥ кэлээрэй” диэн өс хоһооно баара биллэрэр.
2. Ытааһын. Оҕо кыра эрдэҕинэ аччыктаатар эбэтэр туга эмэ табыллыбатар эрэ ытаан бэбээрэн биллэрэн иһэр. Суутун уларыта охсон биэрдэххэ уонна тото аһаттахха утуйан буккуратан хаалар уонна утуйа сытан улаатар.
“Оҕо ытаан-ытаан улаатар” диэн өс хоһооно оҕо ытыыра бэйэтигэр туһаны оҥорорун биллэрэр. Аһара барбатах ытааһын оҕо туга эмэ тиийбэтин, табыллыбатын биллэрэрин таһынан күөмэйин эрчийэргэ, дьарыктыырга туһалыыр.
Улахан киһи ытааһына диэн куһаҕан, ыарахан мунньуллан хаалбытыттан өйү-санааны ыраастаныы ааттанар. Мунньустубут куһаҕан өй-санаа ыараханнара харах уутун кытта тахсан хаалыылара ытааһын киһиэхэ оҥорор туһатын быһаарар. Сөбүгэр, аһара барбатах ытааһын киһи өйүн-санаатын ыраастаан дьэгдьийиини аҕалар. Ону бэлиэтээн “Ытаатахха киһи чэпчиир” диэн этэллэр.
Ытааһын аһара барыыта сарылыы-сарылыы ытааһыҥҥа тириэрдэн ыраастаныы, өй-санаа уларыйыыта түргэтиирин үөскэтэрин тэҥэ, киһи сыыһа-халты туттунарыгар тириэрдиэн сөп.
Түүлгэ аһара баран күүскэ ытаатахха туохтан эрэ үөрүү кэлиэн сөп. Бу икки өрүттэр уларыйан, солбуйсан биэриилэрэ үөскээн көстүүтэ туох эмэ аһара баран атынын улаханнык баһыйыыта, эргийэн биэрии тиийэн кэлэрин биллэрэр.
Икки өрүттээх буолуу дьоҥҥо уларыйан биэрэр дьайыыта күлэр уонна ытыыр солбуйсан биэрэллэриттэн чуолкайданан биллэр. Күлүү аһара бардаҕына сотору үөрүү бүтэрин, онтон аны иккис өрүтэ, ытааһын тиийэн кэлэрин биллэрэр.
“Күлэр уонна ытыыр аҕас-балыстыылар” диэн өс хоһооно киһи өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугуттан улаханнык тутулларын, кэмэ кэлэҕинэ солбуйсан, уларыйан биэрэрин быһаарар.
Киһи майгынын уратылара, икки өрүттэрэ түргэнник уларыйан иһэллэрэ өйүгэр-санаатыгар тосту уларыйыылар киирэллэриттэн тутулуктанар. Бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэллэрин сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билэннэр олохторугар туһана сылдьаллар.
Күлэр уонна ытыыр икки өрүтү үөскэтэллэр уонна солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрэ киһиэхэ икки өрүт кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэллэрин өйүгэр-санаатыгар тириэрдэллэр.
“Барыта кыраттан саҕаланар” диэн этии туох барыта аһара барбакка кэми, мээрэйи тутуһан сылдьалларын бэлиэтиир. Ол иһин сахалар туох барыта кэминэн буоларын сөбүлүүллэр.
Айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” буолуута хамсааһыны үөскэтэн иһэриттэн олоххо сайдыыны ситиһии кэлэр кыахтанар. Икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны ситиһэллэриттэн кэмэ кэллэҕинэ үөскээн тахсар солбуйсуу хамсааһына олоххо уларыйыылары, тупсуулары киллэрэн иһэр.
Өй-санаа икки өрүтэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрин быһааран олоххо туһаныыга күлүү уонна ытааһын солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрэ туһалыыр. (1,55).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.