Минскай
Минскай (бел. Мiнск, нуу. Минск) диэн Беларусь, Минскэй уобалас уонна Мииринэй оройуонун административнай- территориальнай киинэ ураты (Столичнай) статустаах буолан, киирбэт. Саамай улахан транспорт киинэ, политическай, экономическай, культурнай уонна дойду научнай киинэ. Минскэйдээҕи агломерация ядрота буолар. Онус ахсаанынан (пригородтар) Европа куората, бэһис — Москва, Санкт- Петербург, Киев, Ташкент урукку ССРС территориятыгар. Куорат географическай кииниттэн чугас турар уонна Свислочи өрүскэ турар. Иэнэ 348,84 км2, олохтоохторун ахсаана 2 018 281 киһи (2019 сыл биэрэпиһин түмүгүнэн) куорат кытыытынааҕы сирдэри аахсыбакка туран. Куорат-герой.
| Минскай Мiнск Минск |
|||
 Мiнск Минск |
|||
|
|||
| Координаталара: 53°54′ с. ш. 27°34′ в. д. / 53.900° с. ш. 27.567° в. д. (G) (O) | |||
|---|---|---|---|
| Country Subdivision | Беларусь Minsk | ||
| Founded | 1067 | ||
| Cалалтата | |||
| - Баhылык | Анатолий Сивак | ||
| Иэнэ | |||
| - Total | 348,85 km² (134,7 sq mi) | ||
| Үрдэлэ | 280,4 m (920 ft) | ||
| Олохтоохторо (2012) | |||
| - Total | 1,885,100 | ||
| - Чиҥэ | 5400/km² (13 985,9/sq mi) | ||
| Кэм курдааһына | FET (UTC+3) | ||
| Area code(s) | +375 17 +375 29 (mobile) |
||
| License plate | 7 | ||
| Сайт: www.minsk.gov.by | |||
Архитектура уонна кэрэхсэбиллээх
уларытБылыргы Мински өрүс Аллараа өттүгэр, билиҥҥи таһымыттан аҕыс миэтэрэ үрдүктээх сиргэ турар. Чугас сытар үрдүк сир-Троицкай хайа, көҥүл уонна Юбилейнай болуоссат оройуоннара. Саамай тутаах архитектурнай тутуу-мас күлүүс. Тулатыгар халбаҥа суох олордуу баар. Былыргы куорат тутуулара барыта мас этилэр. Мас кэрдиитэ баһыйар, олорор дьиэлэр иэннэрэ сүрүннээн 9- тан 25 м2. Дьиэлэр үксүлэрэ биир камералаах уонна аҕыйах эрэ от баар. Бастакы биллэр таас тутуу Минскэйгэ — XI үйэ иккис аҥаарыгар тутуллубут таас тутуу — былыргы государствоҕа дьүөрэтэ суох дьүөрэлии тутуу, саатар архитектурнай оскуола полоцкай архитектурнай былаана. Мас эрбэһин кэтитэ үс- түөрт миэтэрэ. Уулуссалар бары күлүүс олбуорун таһыгар бардылар. Бадарааннаах буортан сылтаан куоракка денажтыыр конструкциялар бааллара.
Уулусса үөскээбит былаана олус уһуннук оннунан хаалла эрээри, 1547 сыл баһаар кэнниттэн уулусса уонна сирдэр системалара сорҕолоро туоратыллыбыттара, оттон рынок билиҥҥи площадкатын иннигэр уруккуттан көһөрүллүбүтэ. Ол да буоллар, куорат уулуссалара ХХ үйэ ортотугар диэри сыталлара. Хотугу күлүүс ХVII үйэҕэ диэри олохсуйбута, билигин манна үөскүү илигинэ, татаар уһуга (татаар бүтүүтэ). Хоту эҥээрин сүрүн уулуссата Немига- (Немигская) арҕаа хайысхаҕа атыы- эргиэн суола турбута. Паартаҕа уу аал Луук мас ууһа буолан, саас аайы, күһүнүгэр уу мунньуллубута.
XVI- XVII үйэлэргэ Үөһээ Бүлүү оройуона күүскэ сайда, XVII үйэ саҥатыгар Романовскай слобода, куорат вал, куорат вал, уулусса Янка Купааллар билиннилэр. Валя эмиэ Татарскай уһуктан, хаҥас кытылга Уулаах хайаны туораабыта.
Минскэйгэ ордук мас олордон хаалбытым. XVII- XVIII үйэлэргэ икки этээстээх таас тутуулар, ону таһынан баракко (ол иһигэр Өлөөн бароко) стиллинэн хас да таас тутуулар тутуллубуттара: католическай иезуит костела Мария бернардин уонна бернардин костеллара (бүтэһигин Белоруссия Сибэтиэй тыынын кафедратыгар кубулуйбуттара, Аквинскай Петр уонна Павел сиэркилэтигэр, униатскай сиэркилэҕэ). Ол түмүгэр 1800 сыллаахха Минскэйгэ 39 таас уонна 970 мас дьиэлэр баар буолбуттара, онтон 48 атын тутуу баар буолбута, үксүлэрэ таас дьиэлээҕэ, — 1795 сыллаахха куоракка 11 таас дьиэлэр уонна 6 мас дьиэлэр бааллара. Католическай таҥара дьиэтэ сарбыллыбыта-XIX үйэҕэ нуучча католическай уонна униатическай таҥара дьиэлэрэ православнай каноннарынан тутуллубуттара. Ыам ыйын 30 күнүгэр 1835 сыллаахха Мииринэйгэ мас дьиэни тутуу бобуллубута. Ол кэнниттэн куоракка таас дьиэлэр ахсааннара 40- тан 1800 с. 1027 с. 1904 с. уонна 3 тыһыынчаттан 1917-м. Куорат киинигэр икки- үс мэндиэмэннээх тутуу баһыйар. 1857 сыллаахха ратуша сууламмыта. Сир кырата суох өттө куорат киинигэр дворяннарга, сиэркэптэргэ уонна манастыырдарга тиксэрэ — XIX үйэ саҥатыгар бу сирдэргэ барыта 62 % турара[163]. 1812 с. диэри Солобуода уонна бырдах представила юридика (чааһынай бас билии) Радзивиллов. 1841 с.католическай таҥара дьиэтигэр бүтүн бас билии баара. Манастыырдар ахсааннара кылгаата — Минскэйгэ 13 монастырей баар эбит буоллаҕына, кинилэр үйэ ортотугар үс эрэ хаалбыт. 1913 сыллаахха куорат сүрүн синагогата тутуллубута.
1836 сыллаахха «саҥа миэстэлэри баһылааһын саҕаламмыта (аныгы Александровскай сквер территорията). Захарьев уулуссата (билиҥҥи тутулуга суох проспект) XIX үйэ иккис чиэппэригэр-куорат сүрүн уулуссата, ону тэҥэ соҕуруу кварталлар. 1871 сыллаахха куорат үрдүнэн тимир суол ааһар, онтон 1873 сыллаахха икки тимир суол магистрала туораан, тимир суол ыллыктарын тэлгэтиигэ уонна куорат оччотооҕу соҕуруулуу- арҕаа кыраайыгар вокзал тутуутугар тириэрдибитэ. Куорат оройуоннара омугумсуйууга уонна малга- салга биллэрдик биллэллэрэ — черноградка уонна кыра идэлэргэ бэртээхэй бэртээхэй дэриэбинэлэргэ олорбуттара, оттон еврейдии дьадаңы уонна Хотугу сир оройуоннарыгар олорбуттара.
XIX үйэ улахан суолтата куорат уулуссаларын 1830- с сыллардаахха, сүрүннээн, «таас хомууртан» — айаннаан иһэр дьону кытта харчы хомуйууттан саҕаламмыта. 1872 сыллаахха Александров сквер ууруллубута, 1874 сыллаахха - бастакы куорат фонда аһыллыбыта, оттон куоракка ууну ыраастыыр тэрил аһыллыбыта, үлэлии сылдьар Александров сквер таһыгар үлэлии барбыта. Үйэ бүтүүтэ куорат театра (билиҥҥи Янк Купал аатынан билиҥҥи театр). 1896-1898 сылларга нуучча баракко элеменнэрин туһанан Сибэтиэй Александра Невскаяны таҥара дьиэтин туттарбыта. 1905-1910 сылларга олохтоох атыыһыт харчытыгар сибэтиэйдэр Симеон уонна Елена («Кыһыл костел») уҥуохтара тутуллубуттара. Сири- уоту тупсарыы, тулалыыр эйгэ уонна барыта эргэ куораты таарыйбатаҕа. ХХ үйэ саҕаланыытыгар куорат киинэ уулуссалар уонна трактордар киинтэн тутуллуохтаах киин кварталлартан быһаччы тутулуктааҕын билиһиннэрбитэ. ХХ үйэ саҕаланыытыгар соҕуруулуу- илин сытар кэккэ промышленнай тэрилтэлэр үлэлииллэрэ (массыынаны оҥорор собуот, шитже-арыгы завода), соҕуруу (сүөһү собуота, крахмало-пиибэ завода, «Технолог» собуот), соҕуруулуу- арҕаа (тимир суол састааптарын өрөмүөннүүр мастарыскыайдар), арҕаа (кирпииччэ уонна обуойу оҥорон таһаарыы) уонна хотугулуу- илин («Богемия»пиибэ завода). Кинилэр тулаларыгар рабочай бөһүөлэктэр бааллар.
Минскэйдээҕи Брес- Литовскай аан дойду Брес- Литовскай илии баттааһынын кэнниттэн Германия хонтуруолугар көспүт. 1919-1920 сылларга Польша сэриитин кэнниттэн куората кыра кыргыһыы кэнниттэн иккиһин кыһыл армияны ылбыттара. Куорат тутуутун улахан буортулааһынтан куотуммуттар. Ол да буоллар сэрии сылларыгар коммунальнай хаһаайыстыба үмүөрүспүт, элбэх дьиэ өрөмүөнүн эрэйэрбит.
1923 сыллаахха Минскэй территорията сокуонунан икки төгүл үрдээбитэ. 1930- с сылларга куорат кыраныыссата салгыы кэҥээн испитэ. 1920- с сыллар ортолоругар Ляховкаҕа, Парижскай коммуна болуоссатыгар, Кешкин уулуссатыгар уонна вокзал болуоссатыгар Коминтерн уонна да атын Ляхов аатынан рабочай бөһүөлэги тутуу саҕаламмыта. 1920-1932 сылларга куорат нэһилиэнньэтэ үс төгүл кэриҥэ улаатта, онтон сылтаан дьиэ- уот тиийбэтин- тиийбэт кыһалҕата үөскээтэ. Ол эрээри, кини ситиһиилээхтик быһаарыллар кыахтанна: 1926 сыллаахха олорор дьиэ орто хааччыллыыта 4,4 м2, оттон 1930 сыллаахха — 5,7[166]. Ол да буоллар, куорат үүнүүтэ олус түргэнник сайда турар, олорор дьиэ орто хааччыллыыта 1938 с. 1926 с. таһымыттан (4,4 м2 киһиэхэ) диэри түстэ. Бу кэмҥэ хас да саҥа собуоттар корпустара аһыллан, үгүс эргэ дьиэлэр саҥалыы сөргүтүллүбүттэрэ. 1934 сыллаахха 6,4 МВт кыамталаах саҥа электростанция тутуллубута (билиҥҥи ТЭЦ- 2).
Улахан болҕомто куораты тупсарыыга ууруллубута. 1930 сыл ыам ыйыгар канализация уопсай ситимэ үлэҕэ киирбитэ, 1926-1932 сылларга үс саҥа баанньык уонна механизированнай прачка аһыллыбыта. Бу кэмҥэ «киин» уонна «Победа»кинотеатрлар аһыллыбыттара. 1934 сыллаахха асфаллыыр буолбуттар, бастакылар Киров уулуссатын, Киров уулуссатын, Ленин, Свердлов уулуссаларын, Сэбиэскэй уонна начальнай кэрчиктэрэ алдьаммыттар. Саҥа оскуолалары тутууга улахан болҕомто ууруллубута-1935-1937 сылларга, холобур, 16 саҥа оскуола тутуллубута уонна бары актовай уонна спортивнай саалалардаах. Кумаар уонна хараҕа суох бадарааннары электрификациялааһын үлэлэрэ ыытыллыбыттара.
1920-1930 сылларга куорат киин өттүгэр улахан тутуу ыытыллыбыта. Бу кэм саамай биллэр тутуулара: ССРС Правительствотын дьиэтэ, Опера уонна балет улахан театра, офицердар дьиэлэрэ, наука академиятын сүрүн дьиэтэ (Иосиф Лангбард бырайыагынан), КПБ пионердар дыбарыастара уонна КПБ (иккиэн — Анатолий воинов уонна Владимир Вараксин бырайыактарынан) уонна государственнай библиотека (архитектор — Георгий Лавров). Саҥа дьиэлэр сорҕолоро конструктизм (бастатан туран, бырабыыталыстыба уонна судаарыстыбаннай библиотека дьиэтэ) стиллинэн толоруллубуттара эрээри, 1930- с сыллартан аккаастаммыттара. Улахан университет (архитектор И.К. Запорожец) уонна клиническэй куораты туттулар. Иккис аан дойду сэриитин саҕаланыан иннинэ бэчээт дьиэтэ, партийнай курстар дьиэлэрэ, политехническай институт дьиэтэ, физическэй культура институтун корпуһа, «Беларусь»гостиница,4 №- дээх оскуола дьиэтэ (индивидуальнай бырайыагынан), физкультура киин дьиэтэ (1933) уонна Динамо стадиона (1934) тутуллубуттара, онно 10 000 көрөөччү киирэр этэ. Аэропорт аэровокзал тутуутун кытта эмиэ аһыллыбыта. 1938-1940 сыллардаахха тимир суол вокзала саҥардыллыбыта. 1929 сыллаахха Александра Невскэй скверэ оройуонугар Александра Невскэй скверэ ыытыллыбыта. Бэс ыйын 22 күнүгэр 1941 сыллаахха Комсомольскай күөл аһыллыбыта.
Ол да буоллар куорат дьиэлэрэ үксүлэрэ киин куорат таһыгар мас дьиэлэр хааланнар, саҥа дьиэлэри тутуу чопчу характерын илдьэ барбыттара. Куорат сайдыытын биир кэлим концепцията суох олорбута эрээри, 1926 сыллаахха в. Н. Семенов бэлэмнээбит куораты сайыннарыы былаана ылыллыбыта. Былаан куорат радио- Кольцевой структуратыгар уларытыылары киллэриини былааннаабыта, бу киин куорат кытыыта олус күүскэ тутуллуо этэ, оттон кытыы өттүн биир этээстээх тутууну тутуһуо этэ. Куорат сүрүн магистралларынан билиҥҥи тутулуга суох уонна Долгободскай уулуссалар-Козлов-Машеров проспега. 1934 сыллаахха Минскэйи сайыннарыы генеральнай былаанын торумнаабыттара уонна 1938 сыллаахха Ленинградка Владимир Витман салалтатынан оҥоһуллубут куорат сайдыытын генеральнай былаанын бигэргэппиттэрэ, онно олоҕуран Өлүөнэ өрүс кытылыгар радиальнай- кольцевой планкалары уонна күөх ререационнай зоналары тэрийэр идеялара сыталлар, ону тэҥэ эргэ куорат хачыкааттарын тутууларын уларытыы. Былаан бүтэһиктээх вариана 1940 сыллаахха түмүктэммитэ.
Үс кытыы уонна Үөһээ куорат көстүүтэ
Аҕа дойду улуу сэриитин сылларыгар Минскэйдэр сүрүннээн урусхалламмыттара. Саамай монументальнай тутуулар (Кыһыл костел уонна бароко стилинэн хомуллар Правительство дьиэтэ, офицердар дьиэлэрэ, Опера уонна балет тыйаатыра), үтүөрбүттэрэ. Сотору немец сэриитэ куоракка САССР Министрдэрин Сэбиэтигэр архитектура дьыалатыгар комитет комиссията кэлэн Мискэни саҥардыы уонна сайыннарыы былаанын эскиһин оҥорбута. Былааны оҥорор үлэҕэ Лангбард эмиэ кыттыбыта. 1946 сыллаахха Трахенберг уонна Андросова салалтатынан архитектор оҥорор саҥа генеральнай былаана ылыллыбыта; кэлин бу былаан биэс төгүл чуолкайдаммыта. В основу этого плану заложили идея, овченные еще в плане 1938 года: формирование радиально- кольцевой структуры улица сети, развития күөх зона по беремлением Свисличи, формирование центра Ленин и Ленинского проспега (современные площадки и проспект).
1950 с. кини урут архитектура пааматынньыга биллэриллибитин үрдүнэн, с. Фома Аквинскай уҥуоҕун сорҕотун толорбута. 1947-1953 сс. «Минскэйдэр аанын»туппуттара.
1965 с. — ССРС Министрдэрин Сэбиэтэ Людмила Гафо, Евгений Заславскай уонна да атын архитектордарынан оҥоһуллубут куораты сайыннарыы уонна саҥардыы саҥа былаанын бигэргэппитэ. 1971 сыллаахха былаан нэһилиэнньэ ахсаанын түргэтэтиини учуоттаан суһаллык ылыллыбыта, онтон 1982 сыллаахха Минскэйи 2000 сылга диэри сайыннарыы генеральнай былаана оҥоһуллубута.
Мииринэйгэ саамай үрдүк тутуу билигин 34 этээстээх «Баарс» дьиэ (үрдүгэ 133 м) буолар.
Пааркалар
Минскэйгэ 26 парк, 159 сквер уонна 26 бульвар уопсай иэннээх 2 тыһ. гектардаах үгүс пааркалар өссө 1980- с сылларга тутуллубуттара уонна реконструкциялааһыҥҥа наадыйаллар. Ону таһынан күөх хаһаайыстыба саҥа объектарын тутуу тэтимэ дьиэни тутуу тэтимиттэн хаалар. Онон 2011-2015 сылларга Минскэйгэ паркалары, сквердэри уонна бульвардары тутуу программата олоххо киириэҕэ.