Мята, хонуу мятата

Мята луговая, перечная (Mentha arvensis L., M. piperita L.). Яснотковайдыҥылар (уостуҥулар) уруулуу уустар бөлөхтөрө.

Кылгас морфологията

Хонуу мятата элбэх сыллаах от үүнээйи. Силиргэхтэрэ синньигэстэр, сыылаллар, маҥаннар. Умнаһа боростуой, 10-30 см үрдүктээх, сороҕор кыһыллыҥы түүлээх. Сэбирдэхтэрэ утарыта олороллор, сымыыттыҥы синньигэстэр. Сибэккилэрэ сырдык фиолетовай эбэтэр тэтэркэйдиҥи сырдык фиолетовай өҥнөөхтөр. Аһа эриэхэчээн. Бэс ыйыттан балаҕан ыйыгар диэри сибэккилиир. Перечнэй мята культурнай үүнээйи. Сэбирдэҕин олоруута,силиргэхтэрэ хонуу мятатын курдук, уратыта диэн бөдөҥ дороххой умнастаах уонна сыта арыыйда атын.

Үүнэр сирэ

Хонуу мятата халлаан уута ылар уонна тохтуур ходуһа сирдэргэ, сииктээх үөттэр бөлөхтөрүн анныларыгар, бадарааннаах өрүс күөллэрин, үрэхтэрин кытыыларыгар үүнэр.

Тарҕанан үүнэр сирэ

Республика киин оройуоннарыттан соҕуруу диэки.

Туттуллар органнара

Сибэккилээх умнаһын үөһээ өттө, сэбирдэхтэриниин. Сибэккилэнэ турдаҕына, быраабыла быһыытынан хомуллар уонна күлүк сиргэ салгын охсор сиригэр куурдуллар.

Химическай састааба

Хонуу мятата үчүгэйдик үөрэтиллэ илик. Фармакопейнай перечнэй мята састаабыгар бары органнарыгар эфирдээх арыылаах:

Сэбирдэҕэр 2,4-2,75%,
Сибэккитин дьөрбөтүгэр 4-6%
Умнаһыгар 0,3%

Эфиирдээх арыы сүрүн чааһынан, ментол испиирэ иккистээн ылыллыбыта буолар (40-65%). Ити эфиирдээх арыы дьэҥкир, өҥө суох эбэтэр саһархайдыҥы убаҕас, ураты сыттаах уонна аһытар, тымнытар, өр ааспат амтаннаах, сөрүүкэтэр (Макаров, 1970)

Медицинаҕа туттуллуута

Мятаҕа киирэр сүрүн чааһа ментол сүрэх, төбө мэйиитин уонна тыҥа тымырдарын кэҥэтэр дьоҕурдаах. Ментол таска туттарга, тас тымырдары кыаратар уонна ньиэрбэ түмүктэрин билэр дьоҕурдарын кыччатар (ол иһигэр ыалдьалларын эмиэ). Кини ити дьоҕурдарын медицинаҕа араастык туттуллар. Мятаны тымыры кэҥэтэр курдук стенокардияҕа (грудная жаба), сүрэххэ уонна түөс кэннигэр анньыалыыр, кэйиэлиир, тиһиигирэр ыарыытыгар иһиллэр. Ону таһынан неврозка, утуйбат буолууга, наһаа өрүкүйүүгэ тутталлар. Ментол валидол уонна Зеленин хааппылатын састаабыгар киирэр. Ментол ыарыыны уталытар уонна уоскутар эмп быһыытынан таска испиир уонна арыы суурдаһынын невралгическай ыарыыларга, спастическай мигреҥҥэ, тирии кыһыйарыгар туттуллар. Ментоловай харандааһынан мигреҥҥэ чабырҕайга соттоллор. Ментол арыыга суурдаһынын тыынар органнар үөһээ өттүлэрэ сүһүрэн, тымныйан ыалдьалларыгар уонна тумулаан ытырдарга туһаналлар. Ыраас ментолу ревматизмҥа, хотуолатарга, астмаҕа тутталлар. Мята сэбирдэхтэрэ араас ис органы эмтиир аналлаах холбодоһуктарга киирэллэр.

Народнай медецинаҕа мятаны сүрэх көбөрүгэр, хотуолуурга уонна куртах, оһоҕос сүһүрүүтүттэн тахсыахтатарга, ордук газ (утурук) хаайтарыытыттан уонна тэһитэ анньан, быһыта тыытан ыалдьан, доҕуһуолланыытыгар, куртахтара аалан (дьарҕа) ыалдьар, куртахтарын аһыылара элбэх дьоҥҥо аччык истэригэр сарсыарда мята көөнньөһүгүн иһэргэ сүбэлииллэр.Мятаны быарга уонна үөс хабаҕар ыарыыны намтатар уонна үөс тааһын таһаара эмп уонна араас ньиэрбэ үлэтин кэһиллиитигэр уоскутарга аныыллар. Ментол үөс тахсар суоллар бүөлэнэллэрин үөһү таһааран, ити суоллар ыга туталларын суох гынан үөскэ таас үөскүүрүн тохтотор дьайыылаах.

Мята арыыта геморрой тиһиигэ киирдэҕинэ сымнатар, уоскутар. Грибковай ыарыыларга мята сибиэһэй сэбирдэҕин ыалдьар сиргэ ууруллар. Сэбирдэхтэрин эфирдаах мятнай арыылары уонна ментолы ыларга, ону таһынан бэйэтинэн холбодоһуктары уонна көөнньөһүгү, настойкалары бэлэмнииргэ тутталлар. Бу от сэбирдэҕин ыйданыы наһаа элбэхтик кэлэригэр 20 г мятаны 500г оргуйбутунан ууга 2 ч. туруоран баран иһэллэр. Мята арыыта тиис суунар бороһуоктар, паасталар, ону таһынан пектуссин, валидол, бороментол, ментоловай испиир, харандаас, меновазин уо.д.а. састааптарыгар киирэр.

Мятаннан наьаа үлүһүйдэххэ, хаан баттааһына түһүөн сөп, ордук хаан баттааһына намыһах дьоҥҥо сэрэхтээх. Онтон мята холбоһуктарга киирбитин туттар ордук туһалаах.

Бу от сэбирдэҕин уонна сибэккитин тума быһыытынан сыыры, салааты оҥорорго, мииҥҥэ, эт, балык уонна оҕуруот аһын бүлүүдэлэригэр тутталлар. Оргуйа турар аһылыкка кутуллубат.

Литэрэтиирэ

Басыгысова Анна Петровна, "Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ", Дь., Бичик, 2004 с. ISBN 5-7696-1872-8