Мөлтөх

Оҕо сэттэ сааһыгар диэри кэмҥэ төрөппүттэрин көрүүлэринэн-истиилэринэн сылдьар уонна тугу этэллэрин, ыйалларын толорорго үөрэнэр. Бу кэмҥэ диэри оҕо туһа киһитэ буолан чэпчэки, кыайар үлэлэрин оҥоро үөрэннэҕинэ араас хамсаныыларынан буор кута эрчиллэн уонна тулуура улаатан сүрэ эбиллэн иһэрэ ситиһиллэр.

Туһа киһитэ буолан үлэҕэ үөрэнэр кэмиттэн саҕалаан сүрэ үөскээн, бэйэтин билинэрэ сайдан барар. Хамсаныылары оҥорууттан өйгө-санааҕа уларыйыы киирэр бу кэмин сахалар арааран билэн оҕо улааппытын биллэрэллэр, улахан киһи аатын биэрэн иҥэрэллэр. Оҕо улахан киһи буолбутун бэйэтэ билиниитин үөскэтэллэр.

Сэттэ сааһын туолбут оҕоҕо улахан киһилии сыһыаны олохтооһун төрөппүттэртэн эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Бу кэмҥэ оҕо салгын кута сайдарынан үөрэҕи-билиини иҥэринэн иһэрэ түргэтиир, бэйэтэ быһаарынан оҥорор араас быһыылара эбиллэн иһэллэр. Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн таба туһанара бу кэмтэн ыла ирдэнэр көрдөбүл буоларынан “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалыы таҥара үөрэҕин көрдөбүлүн тутуһан дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэрэ эрэйиллэр. (1,56).

Бу кэмтэн ыла оҕо дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын арааран билэн, олору оҥорбот буолара үөскээтэҕинэ оҥорор быһыылара үчүгэй өттүгэр халыйаннар, олору оҥороро элбээн үчүгэй быһыылаах киһи буолара ситиһиллэр кыахтанар. Дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын төрөппүттэрэ билэн оҕолоругар тириэрдэн иһэллэрэ эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Оҕо сэттэ сааһын туоллаҕына дьон оҥорор бары быһыыларын билэрэ туһалаан, куһаҕаны арааран билэн олору оҥорбот буолара үөскүүр. Онтон куһаҕаннар баалларын биллэрбэккэ кистии, саба, хаайа сатааһын, оҕо аны олору билбэтиттэн оҥорон кэбиһэригэр тириэрдиэн сөп.

Араас хамсаныыларынан эти-сиини эрчийии буор куту сайыннарар. Сайдыылаах буор кут оҕо табан, сатаан хамсанарын үөскэтэриттэн тугу барытын үөрэ-көтө оҥороругар туһалыыр.

Мөлтөөһүн диэн кыайан, табан хамсамматтан, күүһэ, кыаҕа тиийбэтиттэн эрэйдэнии, тугу эрэ кыайбат, сатаабат буолуу үөскээһинэ, сүр суоҕа эбэтэр аҕыйаҕа ааттанар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэр мөлтөх диэн этиини тугу эмэ кыайбатарбыт, сатаабатарбыт эрэ куруук туттабыт. Бу этии эккэ-сииҥҥэ уонна өйгө-санааҕа иккиэннэригэр сыһыаннааҕын иһин куруук туһанабыт.

Мөлтөх диэн эт-сиин күүһэ суох буолуута, хамсаныы оҥоруута кыаллыбата ааттанар, ону тэҥэ, мөлтөх диэн өй-санаа кыаҕа суоҕуттан кыайбата эмиэ этиллэр.

Мөлтөх диэн оҥоруллуохтаах хамсаныыны кыайан оҥорбот киһи ааттанар. Атыттар бэлэмнэригэр үөрэнэн хаалан, үгэс оҥостунан кэбиһэн баран, ону кэтэһэ сылдьыы үөскээһинэ уонна ол бэлэмҥэ үөрэнии бэйэ өйүн-санаатын, тулуурун сайыннарыыны суох оҥоруута мөлтөөһүн диэн ааттанар.

Мөлтөх диэн сүр күүһэ олус кыратын биллэрэр тыл тугу да туһалааҕы оҥорор, ыараханы тулуйар кыах суоҕун, өй-санаа тиийбэтин, буор кут сайдыыта суоҕуттан оҥоро сатыыр хамсаныылар табыллыбаттарын биллэрэр.

Сүрэ өссө сайда илигинэ оҕо мөлтөх диэн ааттанан сүрэ, тулуура суоҕа бэлиэтэнэрин тэҥэ, күүһэ тиийбэтиттэн оҥорор быһыылара табыллыбакка, сатаммакка таах хаалаллара элбэҕэ быһаарыллар.

Оҕо тугу эмэ туһалааҕы оҥоруута баҕа санаата туолан дьолу билэрин үөскэтэрэ үгэһи түргэнник үөскэтинэригэр тириэрдэр. Ол иһин оҕо туһа киһитэ буолан туох эмэ үлэни оҥороро өйүн-санаатын сайыннарар күүһэ улаханыттан тулуура улаатара, сүрэ элбиирэ ситиһиллэр. Велосипеды сатаан тэбэргэ үөрэммит оҕо баҕа санаата өссө улаатан мотоциклы ыытарга дьулустаҕына, саҥа үөскээбит баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа улаатар.

Улаатан иһэр оҕо оҥорор быһыыта эбиллэн, тупсан иһэр. Ону-маны булан оҥоро сатыыра төһө да элбээбитин иһин, чэпчэкитин, судургутун талан ыларыттан туһалаах буолан тахсара букатын аҕыйах. Элбэхтик ону-маны оҥорон буор кута сайдан уопуту мунньуннаҕына, оҥоро-тута үөрэннэҕинэ, ыарахан диэн саллыбата үөскээн сайыннаҕына эрэ, оҕо оҥорор быһыылара туһалаахха кубулуйар кыахтаналлар.

Улахан да киһи сүрэ аҕыйаҕа билиннэҕинэ мөлтөх диэн ааттаныан сөп. Бэйэтэ тугу да туһалааҕы кыайан оҥорбот, атын дьон бэлэмнэригэр сылдьар киһи мөлтөх диэн буолар. Мөлтөх киһини дьон аһыналларыттан көмөлөһө сатыыллар.

Сахалар “Ким да аһынарыгар кыһаммаппын” диэн этиилэрэ өйдөрө-санаалара сайдыылааҕыттан бэйэлэрэ тугу оҥороллорун быһаарынар кыахтаахтарын, атыттар көмөлөрүгэр, этэн, ыйан биэриилэригэр кыһамматтарын биллэрэр суолталаах. Бу этии киһи кыаҕа-күүһэ эбиллэн, атыттартан тутулуга суох буолары ситиһэр кыаҕа улааттаҕына этиллэр кэмэ кэлэр.

Оҕо улаатан иһэн тулуура улаатан, сүрэ эбиллэн бэйэтин билинэрэ үөскээтэҕинэ тугу эмэ уратыны була сатаан, саҥаны айыыны оҥорор санаата элбээн иһэр. Өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыларгар туһана илигинэ сыыһа-халты туттунара элбээн хааларыттан сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Киһи билбэтин, ол иһин оҥорботун оҥорума диэн үөрэх буолар уонна оҕону сыыһа туттунарыттан харыстыырга аналланар.

Туһалаах үлэлэри оҥорууга аналлаах уустук хамсаныылары оҥоруу диэни киһи күүһэ-кыаҕа эбилиннэҕинэ, сүрэ элбээтэҕинэ эрэ ситиһэр үлэтэ буолар. Сүгэнэн маһы кэрдии диэн үлэни кыайа-хото оҥорорго киһи күүскэ охсорун таһынан, хас биирдии охсуутун урукку охсубутугар таба түбэһиннэрэн охсон олугун ойуттаҕына эрэ мас кэрдиитэ табыллар. Үчүгэй мас кэрдээччи сүгэтин олуга халыҥ буолар.

Күүскэ охсууну оҥоруу диэн эт-сиин үлэтэ буолар, күүһү элбэхтик дьарыктаатахха киһи ситиһэр суола, онтон таба охсуу диэн өй-санаа, буор кут үлэтин быһаарар, элбэх быччыҥнар биир сыалга туһуланар уустук хамсаныылары хайдах оҥороллоруттан олус улаханнык тутулуктанан уһун кэмҥэ утумнаахтык дьарыктаннаҕына ситиһэр кыахтанар. Сахалар бары үлэни кыайарга аналлаах сайдыылаах буор куттаах буолуохтарын баҕараллар.

Бу үтүө баҕа санааны ситиһэр туһугар саҥа ыал буолааччылар төрүччүлэрин үөрэтэн ханнык буор куттаахтарын быһаарыналлара уонна ыал буолуу үгэстэрин тутуһаллара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Буор кут сайдыыта хас да көлүөнэ дьон усталарыгар утумнаахтык дьарыктанан ситиһиллэринэн сайдыылаах буор куттааҕы таба талан ылыыны олоххо уопуттаах дьон, төрөппүттэр оҕолоругар көмөлөһөн оҥорор кыахтаахтар.

Сүр мөлтөҕүттэн ыараханы кыайар кыах суоҕун, туһалаах хамсаныылары оҥоруу кыаллыбатын билэ-билэ оҥоро сатааһын муҥнаныы диэн ааттанар. Буор кута сайдыыта суох, уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕа аҕыйах киһи ону-маны оҥороругар элбэхтик муҥнана сылдьыан сөп.

Сүр, тулуур суох буолуута оҕону, киһини мөлтөх буолууга тириэрдэриттэн үөрэнии, утумнаахтык эрчиллии, дьарыктаныы эрэ быыһыыр кыахтаахтар. Араас уустук хамсаныылары элбэхтик хатылаан үөрүйэх оҥостон киһи буор кутун эрчийэ, дьарыктыы сылдьара сүрүн элбэтэр.

Оҕо сүрэ сайдан эбиллэн иһиитэ мөлтөх диэнтэн саҕаланан баран салгыы сайдан мунаах диэни ааһан көрсүө диэҥҥэ тиийэ сайыннаҕына киһи буолууну ситиһэн, элбэх туһалаах үлэлэри оҥорон олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Оҕо саҥа улаатан иһэн ону-маны, туһалааҕы оҥорууну кыайбатыттан, сүрэ сайда, күүһүрэ илигиттэн мөлтөх диэн ааттанар, онтон улахан киһи мөлтөххө кубулуйуута этэ-сиинэ күүһэ-кыаҕа тиийбэтиттэн буолуон сөп. (2,34).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

2. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.