Навои тыйаатыра

Узбекистан судаарыстыбаннай Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах академическай Алишер Навои аатынан улахан тыйаатыра - (кылг.Алишер Навои аатынан ГАБТ, узб.Alisher Navoiy nomidagi davlat akademik katta teatri) - Узбекскай Өрөспүүбүлүкэ Алишер Навои аатын сүгэр опера уонна балет тыйаатыра. Тыйаатыр, 1939 с.узбек музыкальнай тыйаатырын базатыгар төрүттэммитэ. Тыйаатыр устуоруйата 1929 с. ырыаһыт, салайааччы Мухитдин Кари-Якубов салайар концертно-этнографическай ансаамбылын сэҥээрээччилэрэ профессиональнай тыйаатыры тэрийбиттэриттэн саҕаламмыта. Үҥкүү бөлөҕүн Тамара Ханум салайбыта. 1939 с.бэс ыйын 11 күнүгэр бастакы узбектыы опера премьерата, национальнай музыкальнай театр сайдыытыгар төрүөт буолбута. Эмиль Юнгвальд-Хилькевич туруорбутп операта көрөөччүлэр уонна кириитиктэр хайҕалларын ылбыта. Буран оруолун Карим Закиров уонна Михаил Давыдов, Наргуль- Халима Насырова, Шахадат Рахимова, Сара Самандарова уонна Назира Ахмедова, генерал-губернатор оруолун Мухиддин Кари-Якубов толорбуттара. Ол 1939 с. тыйаатырга, Узбек Судаарыстыбаннай опера уонна балет тыйаатыра диэн аат иҥэриллибитэ. 1948 с.кулун тутар ыйга, Ташкеннааҕы ЯМ.Свердлов аатынан нуучча опернай тыйаатырын(1918 с.төрүттэммит) кытта холбоспута. Судаарыстыбаннай Алишер Навои аатынан опера уонна балет тыйаатыра диэн буолбута. Ол кэмҥэ тыйаатыр сыанатыгар: Чайковскай "Пиковая дама", "Евгений Онегин", Садыков уонна Глиэр "Гюльсара" диэн опералара, Делиб "Коппелия", Минкус "Дон Кихот", Глиэр "Красный мак", Мушель "Балерина" диэн балеттара туруоруллубуттара. 1959 с.тыйаатыр академическай буолбута. 1966 с. тыйаатыр, Судаарыстыбаннай академическай Алишер Навои аатынан улахан тыйаатыр диэн ааттанар. 50-70 сылларга тыйаатфр репертуара биллэрдик кэҥээбитэ. Ити кэмҥэ тыйаатырга нуучча уонна арҕаа Европа классиктарын маннык айымньыларын, опералар - Дж. Верди "Трубадур", "Риголетто", "Аида", Н.Римскай-Корсаков "Пан воевода", М.Мусоргскай "Борис Годунов", А.Бородин "Князь Игорь", Ш.Гуно "Фауст", С.Прокопьев "Дуэнья", Г.Майборода "Арсенал", балеттар - А.Хачатурян "Спартак", Л.Фейгин "Дон Жуан", Г.Мушель "Кашмирская легенда", Б.Броцвин "Семург", Лапутин "Маскарад:" эрэ буолбакка, национальнай опералар: Юдаков "Дилором"(1958), "Проделки Майсары"(1959), Юсупов "Песнь о Хорезме(1964), Р.Хамраев "Свет из мрака"(1966), "Перед зарёй"(1972), Зейдман "Двенадцатая ночь"(1968), "Русские люди"(1970), И.Хамраев "Ойджамол"(1969), Мусаев "Бессмертие"(1974); уонна балеттар - Акбаров "Мечта"(1959), Зейдман "Человек который смеется"(1962), Фейгин "Сорок девушек"(1967), Левиев "Сухайль и Мехри"(1968), Ашрафи "Амулет любви"(1969), "Любовь и меч"(1974), "Тимур Малик"(1970) туруоруллар буолбуттара. 1990 с. туруоруллубут опералар - А.Икрамов "Буюк Темур", М.Бафоев "Умар Хайям", Н.Закиров "Путь к трону", В.-А.Моцарт"Волшебная флейта", Дж.Гершвин "Порги и Бесс", Г.Доницетти "Лючия де Лаллермур", балеттар - С.Прокопьев "Ромео и Джульетта", С.Юдаков комическай балета "Юность Насреддина", "Хумо" национальнай балет, Г.Алексидзе хореографията, А.Эргашева музыката, И.Юсупов либреттотыгар Ф.Янов-Яновскай "Урашима Таро" балета. Тыйаатыр кэллэктиибэ дьиэтэ суох буолан, Колизей цирк-тыйаатыр дьиэтигэр үлэлээбитэ. 1934 с. саҥа тыйаатыр бырайыагын куонкурсугар, Москва Кыһыл Болуоссатын уонна да атын тутууларын бырайыактарын ааптара, акдемик А.Щусев кыайбыта. Тыйаатыр дьиэтин акылаатын түһэрии 1940 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр саҕаламмыта уонна сэрии буола турарынан, 1942 с. тохтоллубута. 1943 с.үлэ салгыы барбыта. Тыйаатыр тутуутугар,1945 с. сэтинньититтэн Ташкеҥҥа депортацияламмыт Квантунскай армия билиэҥҥэ түбэспит саллааттара үлэлээбиттэрэ. Тыйаатыр 1947 с. Октябрьскай өрөбөлүүссүйэ 30 сылын туолар күнүгэр арыллыбыта. Тыйаатыр дьиэтэ түөрт муннуктаах моһуоннаах, 7 га иэннээх сиргэ тайаан турар. А.В.Щусев бырайыагынан, тыйаатыр элбэх кыраһыабай кулумбалардаах, күөх партердардаах, сэдэх декоративнай мастардаах уонна улахан фонтааннаах, традиционнай узбекскайн хаузы санатар сквер-паарканан төгүрүтүллэн турар. Тыйаатыр, тулалыыр эйгэҕэ, сүрүн киирэр аанын баараҕай үс аркалаах порталынан уонна оннооҕор арыый кыра, ойоҕос өттүнээҕи фасадтарыгар баар, аркадаларынан арыллар. Истиэнэлэрэ шлифовкаламмыт кыһыллыҥы оруосабай кирпииччэлэринэн, аллараа өттө(цоколь) гранитынан сирэйдэммиттэр. Киирии портик, ойоҕос колоннадалар, ааннар уонна түннүктэр аһаҕастара, капителлэр уонна карнизтар бүтүннүү сиэрэй мрамортан, биитэр, мраморынан сирэйдэммиттэр, эбэтэр кытыыламмыттар. Көрөөччү саалата 1440 миэстэлээх, партердаах уонна икки ярустаах. Истиэнэлэрэ, зал балконнара уонна сыана порталын тулата сырдык өҥнөрдөөх уонна көмүстээх орнаменнарынан киэргэтиллибиттэр. Сыана уонна ложалар сабыыларын, кремовай өҥнөөх баархатын А.В.Щусев уруһуйунан Бухара золотошвеялара быысабайдаабыттар. Маҥнайгы этээс вестибюль ортотунан ааһар фойета поэзия, үҥкүү, архитектура, живопись музалара ойууламмыт уруһуйдарынан киэргэтиллибит. Иккис этээс сүрүн фойетыгар Навои айымньыларыттан уруһуйдаммыт түөрт панно бааллар. Маҥнайгы уонна иккис этээс уруһуйдарын ааптара, худуоһунньук Чингиз Ахмаров. Маны кытта, Узбекистан алта уобалаһынан ааттаммыт алта ойоҕос фойелар бааллар. Кинилэр ис истиэнэлэрин киэргэлигэр, үгэс буолбут, ганчевай штукатурканы оҥо быһан ойуулааһын туттуллубут. Фойелары киэргэтэргэ, норуот маастардара "устолар" А.Щусев, С. Полупанов уонна Б.Засыпкин салалталарынан үлэлээбиттэр. Маҥнайгы этээскэ баар Ташкентскай уонна Ферганскай саалалары маастардар Ташпулат Асанкулов уонна Наркузиев киэргэппиттэр. Иккис этээскэ баар Бухарскай саалаҕа ганчы оҥо быһан сиркилэҕэ сыһыарыы, онтон Самаркандскай саалаҕа икки слойдаах оҥо быһыы - "ислими" уонна газганскай мрамор туттуллубуттар. Саалалары, Узбек Билимин Академиятын бочуотунай академига, маастар Ширин Мурадов уонна самарканнааҕы маастар Кули Джанилов оҥорбуттар. Үһүс этээскэ баар Хивинскэй сааланы, ганчы оҥо быһан оҥоһуллубут эрээри, Хорезмныы маһы оҥо быспыт ойууну үтүгүннэрбит курдук паннолар, онтон Термезскай сааланы, Термез баһылыгын дыбарыаһыгар туттуллубут ойуулар киэргэппиттэр. Бу саалалары маастардар Абдулла Балтаев уонна Нигматов оҥорбуттар. Тыйаатыр дьиэтэ кирпииччэттэн уонна железобетонтан тутуллубут. Антисейсмическэй хаачыстыбата тупсарын туһугар конструкциялара эбии бөҕөргөтүллүбүттэр. 1996 сылга, тыйаатыр истиэнэтигэр, тутууга үлэлээбит дьоппуоннарга аналлаах мемориальнай доска ууруллубут. 2010 с. фонтан саҥардыллыбыт, музыкалаах уонна уоттаах буолбут. 2012-2015 сылларга театр реконстукцияламмыт. Саҥардыллыбыт тыйаатыр үөрүүлээхтик арыллыытыгар Япония премьер-миниистирэ Синдзо Абэ кыттыыны ылбыт. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%BE%D0%B9_%D1%82%D0%B5%D0%B0%D1%82%D1%80_%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8_%D0%90%D0%BB%D0%B8%D1%88%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D0%9D%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B8 https://www.tourister.ru/world/asia/uzbekistan/city/tashkent/theatres/26590 http://centralasia-adventures.com/ru/sights/bolshoi_teatr_operi_i_baleta_imeni_alishera_navoi.html