Неустроев Семен Игнатьевич

Архив

Үрдүк үөрэх үктэлин уурсубута

Аҕыйах хонуктааҕыта, атырдьах ыйын 23 күнүгэр, социальнай ситимнэринэн “Бүгүн Саха судаарыстыбаннай университета төрүттэммит күнэ. 1956 сыллаахха ССРС Миниистирдэрин сэбиэтин уурааҕынан тэриллибитэ” диэн илдьит өрөспүүбүлүкэни биир гына тилийэ көппүтэ.

        Ону ааҕан баран, бу билигин Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет диэн ааттаммыт, 1990 сылтан саха чулуу уола М.К. Аммосов аатын сүгэр үрдүк үөрэх кыһата баар буолбутугар сүҥкэн өҥөлөөх-үтүөлээх Семен Игнатьевич Неустроев туһунан архыып докумуоннарыгар, кыыһа Марта Семеновна кэпсээнигэр, итиэннэ дьон кинигэҕэ ахтыбытыгар олоҕуран сэһэргииргэ соруннум.

Анисия Иевлева 26.08.20

 Семен Игнатьевич Неустроев 1916 с. ахсынньы 14 күнүгэр Таатта улууһун Уолбатыгар күн сирин көрбүт.     Алта оҕоттон түөрдэ уол эбит. Төрдүөн да сытыы-хотуу, үөрэҕи ылар дьон эбиттэр. Убайа Ыстапаан Тааттатааҕы райисполком бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлии сылдьан, 1930 с. Өймөкөөҥҥө ананан барар. Онно тиийэн, оройуону тэрийэр. Ким эрэ үҥсэн, “за превышение власти” диэн, 6 сылга уураллар. Игнатий диэн убайа Байаҕантай нэһилиэгэр финансовай агеннаабыт, 1943 с. өлбүт. Быраата Алексей, “көрөр сылгытын ахсаана хапсыбат” аатыран, эмиэ хаайыыга сытан тахсар.

        Репрессия ыар тыынын билэ улааппыт эдэркээн уолчаан 1934 сыллаахха, Дьокуускайга үөрэх туттарса барарыгар, ийэтэ Христина Ивановна: “Сэрэнэн сылдьаар”, -- дии хаалар.

       ==Баартыйа ыйбыт суолунан==

Семен Игнатьевич, дьиҥэр, биэлсэр-акушер идэтигэр уһуйуллар соруктаах кэлэр. Ону биир дойдулаах уолаттара көрсөн: “Пахайбын да, дьахталлары төрөтөөрү гынаҕын дуо?” – диэн элэктээннэр, педагогическай техникумҥа киирэн, 1937 с. туйгуннук бүтэрэр.

        Эдэр исписэлииһи ыраах Орто Халымаҕа ыыталлар. Онно кини бастаан районоҕа иниспиэктэрдиир, онтон сэбиэдиссэй буолар.

Манна дьыссаат сэбиэдиссэйинэн соҕурууттан Ирина Константинова диэн нуучча кыыһа үлэлии кэлэр. Семен Игнатьевич кинини кэргэн ылар. Ирина Матвеевна, Семен туолбатах баҕа санаатын ситэрэн, медик идэлээҕэ. Эдэр ыал, талбыт курдук, уол уонна кыыс оҕолоноллор.

1940 с. ССКП Орто Халыматааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрин көмөлөһөөччүтүнэн үлэлиир, 1942 с. саҥа тэриллибит “Социалистическая Колыма” хаһыакка эрэдээктэрдиир. 1945 с. Дьокуускайга көһөн кэлэн, ССКП обкомугар инструктордыыр. Онтон Верхоянскайга I сэкирэтээрдиир. 1951-54 сылларга Москваҕа Үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэнэр.

     “Кыым” кыыма

        1954 с. Москваттан кэлээтин кытта, “Кыым” хаһыат эрэдээктэринэн аныыллар.

“Редакция газеты “Кыым” находилась по улице Кирова 11, ютилась в одноэтажном деревянном здании, отапливаемым печками. Сотрудники редакции были очень дружные между собой, как одна семья. Н.С. Яковлева и И.А. Аргунова мы с братом знали еще по Москве, по ВПШ, с ними ходили на парад 1 Мая 1952 года по Красной площади, видели живого Сталина.

Отлично помним Г.Г. Ныннырова, М.Д. Капустина, А.Н. Айкарова, С.П. Кылатчанова, Г. Багынанова и других. Коллектив редакции был очень активный, участвовали в спортивных мероприятиях, принимали участие в эстафетах ”.

Итинник диэн ахтыытыгар суруйар С.И. Неустроев төрөппүт кыыһа Марта Демехина. Кини билигин Москваҕа олорор, сааһын тухары Дьокуускайга КВД балыыһатыгар быраастаабыта.

ошощш

     ==Университеты туруорсуу==

“Кыымҥа” үлэлии сырыттаҕына, 1956 с. алтынньытыгар Семен Игнатьевиһы Саха АССР Минииистирдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан аныыллар.

“Бу дуоһунаска ананаат, Семен Игнатьевич Неустроев аан бастакы дьыаланан университеты аһыы боппуруоһа ханна тиийбитин, туохтан харгыстаммытын быһаарарга сорунан, миигиттэн ыйыталаспыта. Мин бырайыагы ССРС Үрдүк үөрэхтээһинин миниистэрэ В.П. Елютинныын чочуйан, Госплан бэрэссэдээтэлэ М.З. Сабуровка биэрбиппин, кини көрдөһүүбүтүн өйүөх буолбутун туһунан эппитим.

Семен Игнатьевич тута Москваҕа тиийэн, Госплан бэрэссэдээтэлэ Сабуровка киирэн, дьыала тоҕо тохтообутун быһаарсыбыта. Онуоха анараа киһи начаас үлүгэр сорудаҕа ханна тиийэн, ханнык отделга хаампакка сытарын булан ылбыт. Дьоно “кумааҕы муоратыгар тимирэн” олороллорун сэмэлээбит уонна мэскэй буолбут бырайыагы “буулдьа курдук түргэнник ыппыт”. Инньэ гынан, Саха судаарыстыбаннай университета аһыллыбыта. Итиниэхэ улахан өҥөлөөх Семен Игнатьевич буолар” диэн суруйбут Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун, итиэннэ Миниистирдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Василий Протодьяконов-Кулантай “Олох далааныгар” диэн кинигэтигэр.

Оттон бу университет аһылларын туһугар Семен Игнатьевич төһөлөөх долгуйбутун, сүүрбүтүн-көппүтүн кини дьиэ кэргэнэ эрэ билэр буоллаҕа. Төрөппүт кыыһа Марта Демехина аҕатын туһунан кинигэтигэр ол туһунан бу курдук ахтар:

“Семену Игнатьевичу для решения данного вопроса пришлось немало пообщаться с министром высшего образования СССР В.П Елютиным, председателем Госплана СССР М.З. Сабуровым и, в конечном итоге, побывать на приеме Председателя Совета Министров СССР Н.А. Булганина, где окончательно было решено открыть университет в городе Якутск на базе педагогического института. С.И. Неустроев на должность ректора университета рекомендовал своего земляка, хорошего друга, доктора философских наук Авксентия Егоровича Мординова.

По возвращении в Якутск отец был очень горд и счастлив. Ведь сложность заключалась в том, что одновременно на открытие университета в городе Улан-Удэ претендовала и Бурятская АССР. Отцу удалось отстоять необходимость открытия университета в Якутии. “Вот теперь, -- радостно сказал отец, -- вам, дети, не надо будет ездить за высшим образованием далеко, будете учиться дома, в Якутске”. Он был прав. Я, брат, наши дети – все учились в ЯГУ на разных факультетах”.

    ==Өрөспүүбүлүкэ өрөгөйө==

1957 сыллаахха Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 325 сылын өрөспүүбүлүкэбитигэр киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтээбиттэр: оройуон аайы бэстибээллэр, быыстапкалар, күрэхтэһиилэр, спартакиадалар ыытыллыбыттар.

ССКП КК бюротун быһаарыытынан, үбүлүөйдээх сылы түмүктүүр тэрээһини Москваҕа ыытар буолбуттар. Ол курдук, күн бүгүнүгэр диэри киэн тутта кэпсэнэр, номоххо киирбит Саха литературатын уонна искусствотын киэһэлэрэ (күннэрэ буолбатах) дойду тэбэр сүрэҕэр үрдүк таһымнаахтык тэриллибиттэр.

Бу Киэһэлэри тэрийэр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн С.И. Неустроев ананар. Кини Большой тыйаатыр режиссера И.Г. Шароевы ыҥыран, кэнсиэртиир бырагырааманы туруортарар. Репертуар аҥардас идэтийбит эрэ артыыстар нүөмэрдэринэн таҥыллыбатах: уус-уран самодеятельность кыайыылаахтарын эмиэ кытыннарбыттар. Ол курдук, Лука Турнин уонна Таатта хомусчуттара, сунтаардар “Оһуор” үҥкүүлэрэ, Сергей Зверев тойуга, уо.д.а. талыллан киирбиттэр.

Бу кэнсиэр Малай тыйаатырга буолбут. Онно Киин Кэмитиэт бастакы сэкирэтээрэ Никита Сергеевич Хрущев бэйэтинэн сылдьыбыт. Бырабыыталыстыба дэлэгээссийэтигэр Н.А. Булганин, К.Е. Ворошилов, М.А. Суслов, Е.А. Фурцева, А.И. Микоян, Л.И. Брежнев, Н.А. Косыгин курдук биллэр-көстөр дьон бааллар эбит. Ол туһунан Семен Игнатьевич дневнигэр бэлиэтэммит:

“Зал был полный. Нас в Министерстве культуры пугали тем, что раньше при подобных мероприятиях концерты проходили в полупустых залах. Но этого не случилось с нами. В это время проходил Пленум ЦК КПСС и вот-вот начнется сессия Верховного Совета СССР. Поэтому в качестве гостей было много руководителей республик и областей Союза. Это очень хорошо.

Я сел сзади Н.С. Хрущева. Как только открылся занавес, началось представление концерта. Я сразу начал объяснять каждые номера выступлений. Н.С. Хрущев несколько раз обращался с вопросами из жизни республики. Его первый вопрос был: «Сколько сейчас градусов мороза в Якутске?». Я ответил, что около 60 градусов мороза и туман. Затем немного погодя, спросил меня: «Много ли каменных зданий в Якутске, много ли ведется сейчас деревянного строительства?». Получив мой исчерпывающий ответ, сказал: «Чтобы скорее выйти из нужды в жилье необходимо строить и деревянные жилые дома. Оно вам дешевле стоит и быстрее. Поскольку стройматериалы находятся под боком». Когда из первого акта оперы «Нюргун Боотур» исполнялся массовый танец «оһуохай», Н.С. Хрущев спросил меня: «Такие танцы молодежь сейчас у вас танцует или нет?». Я ответил, что стар и млад любят этот танец и сейчас молодежь особенно увлекается этим танцем летом.

(...) Объявлен антракт. Как только вошли в комнату отдыха, Н.С. Хрущев, обращаясь ко мне, спросил: «Сейчас в Якутске сколько часов времени?», я тут же машинально ответил, что уже поздний вечер (вместо раннего утра), тогда он сказал: «Что раз вечер, то надо ужинать». (...) Тов. Н.С. Хрущев поднял первый тост за большие успехи Якутии и что он очень доволен концертом (...) Во время ужина Никита Сергеевич высказывал, что надо было в Якутии дотянуть железную дорогу, что она богатый кладовой край. Тут же А.И. Микоян подал реплику: «Зачем Якутии строить железную дорогу, алмазы можно вывозить самолетом».

Биир хоһоонтон сылтаан

Семен Игнатьевич айар эйгэ дьонун кытта чугастык доҕордоһорун оччотооҕу хаартыскалара туоһулууллар. Кини 11 сыл устата кинигэ издательствотыгар дириэктэрдээбитэ.

Оччолорго ыстаарсай корректорынан үлэлээбит Е.И. Христофорова ахтыытыгар суруйбут: “Издательство үлэтин наһаа өрө көтөхпүтэ. Кини үлэлиэҕиттэн материальнай базабыт тупсубута, элбэх кинигэ бэчээттэнэр буолбута. Бириэмийэ, “тринадцатай” хамнас диэн эбии төлөбүр ылар буолбуппут. Сойуус издателлэрин социалистическай куоталаһыытыгар кыайаммыт, Кыһыл Знамяны ылбыппыт. Үтүөкэн майгылаах дириэктэрбит үҥсүү түмүгэр атын үлэҕэ барбыта”.

Ити “үҥсүү түмүгэр” диэн этиини быһаардахха маннык. 1974 сыллаахха поэт Дмитрий Дыдаев “Өр сыллаах ахтылҕаным” кинигэтин бэчээттэппиттэр. Онно “Хара быраат хара убайыгар суруга” хоһооно киирбит. Сэбиэскэй былааһы үөҕэр айымньыны таһаарбыккыт диэн дьүүллээн, мөҕөн-этэн, Неустроевы үлэтиттэн ууратан кэбиһэллэр.

сайтка

Эҥкилэ суох үлэлээбит киһиэхэ бу улахан охсуу буоллаҕа. Эмиэ убайдарын курдук, бэриниилээхтик үлэлээбит баартыйатыттан кэһэйэр. Ийэтэ: “Сэрэнэр сылдьаар”, -- диэбит тылларын суолтатын онно өссө күүскэ өйдүүр.

Онтон санаата түһэн, дэлби доруобуйата алларыйан, ити кэннэ уһаабатах, 63 сааһыгар сылдьан өлбүт.

Саха сирэ ХХ үйэ 50-80-с сылларыгар балысханнык сайдыбыта. Онуохаҕа сэмэй киһи Семен Игнатьевич Неустроев өҥөтө баара мэлдьэх буолбатах.

ааптар Анисия Иевлева.==https://www.sakhaparliament.ru/sa/ostuoruja/2530-2020-08-26-03-21-03==Үрдүк үөрэх үктэлин уурсубута