Нэмий
НЭМИЙ
Үлэни табан үлэлииргэ күүһү сатаан туһаныы улахан суолталаах. Кыратык да аһара туттунан кэбиһии үлэ табыллыбатын, сатамматын үөскэтэриттэн күүһү нэмин билэн туһаныы хас биирдии үлэһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Хамсаныы төһө түргэтээн биэрэн иһэр даҕаны күүһэ эбиллэн кэлэр уратылааҕын сахалар быһааран нэми билэн туттунуу үөрэҕин арыйбыттар. Ханнык баҕарар хамсаныыны оҥоруу икки өрүттээх тутулуктааҕын билэн туттунуу табылларын үөскэтэр:
1. Күүс дьайыыта.
2. Хамсаныы түргэнин дьайыыта.
Бу икки күүстэр холбоһоннор, бииргэ дьайаннар киһи оҥорор туһалаах хамсаныыларын үөскэтэллэр. Түргэн хамсаныылар сыыһа-халты буолан хаалаллара элбэҕиттэн киһи үлэни нэмин билэн туттунан үлэлээтэҕинэ эрэ табылларын сахалар билэллэр, онтон бытаан уонна мөлтөх хамсаныылар аны үлэни кыайан оҥорботтор.
Үлэни оҥорууга эт-сиин күүһүн кэмнээн туһанары тэҥэ, хамсаныылары табан оҥорууга буор кута сайдыылааҕа үлэһиттэн хайаан да эрэйиллэр. Буор кут диэн өй-санаа хас биирдии быччыҥҥа араас хамсаныылары элбэхтик оҥоруута үөрүйэх буолууну үөскэтэн, мунньуллан иһэллэриттэн үөскүүр.
Хамсаныылары оҥорор хас биирдии быччыҥ элбэхтэ хамнанан үөрүйэхтэри үөскэтиннэҕинэ эрэ табатык, сыыдамнык хамсаныыны оҥоруу ситиһиллэр. Буор кут сайдыыта хас да көлүөнэлэр усталарыгар таһымтан таһымҥа диэри сайдан барар. Буор кут сайдара бытаан, дьадаҥы буор куттаах киһи үйэтин тухары үлэлээн, элбэхтик хамсанан үлэһит буор куту үөскэтиниини ситиһиэн сөп.
Буор кут үөскээһинин бу уратыларын сахалар үөрэтэн билэн үлэһиттэри тус-туспа араарыылары туһаналлар. “Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн эттэхтэринэ, бу киһи буор кутун сайдыыта өссө да намыһаҕа бигэргэтиллэр.
Үлэһит хамсаныылары табатык, сыыдамнык оҥороро буор кута төһө сайдыылааҕыттан тутулуктааҕа сахалар үөрэхтэринэн чуолкайдык быһаарыллан саха тылынан этиллэн сылдьаллар:
1. Муҥнаах. Кыра оҕо буор кута сайда илигиттэн муҥнаах диэн ааттанар. Араастаан хамсана сатыыр да туох да табыллыбатыттан муҥнаах буолар. Үлэни, хамсаныылары кыайан оҥорбот буолуу улахан да киһини муҥнаах оҥорор.
2. Муҥкук. Оҕо саҥа үлэлииргэ үөрэнэригэр тугу оҥорорун билбэтиттэн уонна хамсаныылары табан оҥорботуттан муҥкук буолар. Улахан уопуттаах киһи хайдах оҥорору көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтэн биэрдэҕинэ, ону үтүктэн тугу эмэ оҥорор кыахтанар.
3. Дьадаҥы. Хамсаныылары кыайан, табан оҥорбот сайдыыта суох буор куттаах, үлэлиэн баҕарбат, сүрэҕэ суох, тугу оҥорбута барыта табыллыбат, сатаммат киһи дьадаҥы диэн ааттанар.
4. Үлэһит. Нэми билии үөрэҕин үлэһиттэр оҥорбуттар. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты, аһара туттубакка сыыйа нэмийэн күүһүн эбэн биэрэр үөрэҕэ нэми билиини үөскэппит. Үлэһит киһи тугу оҥорбута барыта табыллар, сөп түбэһэр буолар.
5. Дьоҕурдаах. Дьоҕурдаах киһи өссө кыһаннаҕына үчүгэйдик көстөрү, атыттар сөбүлүүллэрин оҥоруон сөп, тугу оҥорбута барыта табыллар, тупсаҕай көрүҥнээх буолар.
6. Сатабыллаах. Сатабыллаах киһи үчүгэйдик сыаналанар үлэни оҥорон ханнык эрэ барыһы киллэрэр кыахтанар. Тугу оҥорбута барыта табыллар, сатанар, кини оҥорбутун атыттар үтүктүөхтэрин, батыһыахтарын сөп.
7. Талааннаах. Талааннаах киһи оҥорбута барыта үчүгэйтэн ордук сыаналанар, бары көрөн үөрэллэр, санаалара көнөр. Кини оҥорбутун үтүктэ, барыһа сатаан сайдыыны ситиһэллэр, хамсаныылары оҥорор буор куттарын сайыннараллар.
Үлэһиттэри маннык тус-туспа араарыы үлэ хамсаныыларын уонна үлэни хайдах оҥороллоруттан быһаччы тутулуктанар. Киһи буор кута төһө сайдыылааҕын быһаарыыга үлэни туһаныы табыллар.
Эр киһи буор кута араас хамсаныылары оҥороруттан, үлэлиириттэн үйэтин тухары сайдан иһэр. Сааһырбыт эр киһи сайдыбыт буор кутун оҕотугар биэрэр кыаҕа эдэр, төрүүр кыахтаах дьахтары ойох ыллаҕына салҕанан иһэр кыахтанар. Былыргы сахалар буор кут бэриллэр уратытын арааран билэллэриттэн эр киһи эдэр дьахтары ойох ыларын туһаналлар этэ.
Ханнык баҕарар үлэҕэ сөп түбэһэр күүһү туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сүгэнэн мас кэрдэргэ аһара күүскэ охсуолуу сатаабакка, таба охсуу, сүгэ суолугар сөп түбэһиннэрии ордук хотоойулаахтык кэрдэргэ тириэрдэр. Күүскэ уонна табатык охсууну оҥоруу сүгэнэн мас кэрдиитигэр кыахтаахтык үлэлиири үөскэтэр хамсаныылар буолаллар.
Киһи күүстээх, ол иһин оҥорор быһыылара, үлэтэ барыта күүһүн хайдах туһанарыттан олус улахан тутулуктаахтарын сахалар былыргы кэмнэртэн быһааран үлэни үлэлээһин үөрэҕин арыйбыттар уонна нэмин билэн туттунуу диэн ааттаабыттар.
Саха дьоно уһун үйэлэрин тухары элбэх үлэлэри үлэлээннэр, тутууну, уһаныыны баһылааннар күүһү тэҥэ, хамсаныылары оҥоруу тутулуга баарын арыйаннар анаан-минээн үөрэппиттэр уонна нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи оҥорон туһаналлар. Ханнык баҕарар үлэҕэ онно сөптөөх күүһү туһаннахха эрэ үлэ табылларын, сатанарын бу үөрэх быһаарар.
Аһара туттунан кэбиһии диэн күүһү кыайан кэмнээн туһаммакка аһара ыытан үлэни буорту оҥорон кэбиһии ааттанар. Күрдьэх угун олуйа баттаан тоһутан кэбистэххэ үлэ атахтанара сонно биллэр. Ол иһин үлэни оҥорууга сөп түбэһэринэн күүһү кэмнээн туһаныы ханнык баҕарар үлэҕэ эрэйиллэр. Оннооҕор кумааҕы үлэтигэр харандаас уһугун тосту баттаан кэбиһии эмиэ баар буолааччы.
Аны күүс тиийбэккэ хааллаҕына үлэ эмиэ табыллыбат, букатын да кыаллыбакка хаалыан сөп. Тугу эмэ көтөҕүүгэ күүс тиийбэккэ хааллаҕына көтөҕүү кыаллыбата итини чуолкайдык быһаарар. Онтон кыраны көтөҕүүгэ аһара күүскэ хамсаныы эмиэ табыллыбат, көтөҕүү аһара барыыта үөскээн тахсыан сөп.
Нэми билэн туттунуу үөрэҕэ нэмий диэн тылтан үөскээн, сайдан тахсыбыт уонна нэмийиини үөскэтэр. Нэмий диэн күүһү сыыйа, үлэни оҥорууга сөп түбэһэринэн тэҥнээн, сыыйа эбэн биэрэн ис диэн өйдөбүллээх тылы нэми билии үөрэҕэ үөскэппит.
Сахалар айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан сайдыбытын уонна бу икки өрүттэр тэҥнэһиилэринэн тутуллан туралларын билэннэр нэми билии үөрэҕин олохтоон туһаналлар.
Ханнык баҕарар үлэҕэ онно сөп түбэһэр күүһү туһаныыны нэмий диэн тыл үөскэтэр. (1,30).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.