Олоруу кэминэн
Көрсүө, сэмэй буолуу диэн саха дьонун олохторун тутаах үөрэҕэ буолар. Бу үөрэх уһун үйэни, үлэ-хамнас сайдыытын, тупсуутун аймахтар ахсааннара эбиллиитин ситиһэр кыаҕы биэрэрэ улахан суолталаах. Саха дьоно көрсүө, сэмэй майгылаахтарынан киэн тут-таллар. Барыга бары сэрэхтээхтик, сыыһа-халты туттубакка, аһара, сиэри таһынан барбакка, нэмин билэн харыстабыллаахтык сыһыан-наһыы көрсүө, сэмэй буолууттан үөскүүр уонна сиэри тутуһуу, киһи быһыыта диэн үөрэхтэри төрүттээн таҥара үөрэҕин төрүтэ буолар.
Ыалдьыт кэлэн “Хайдах олордугут” диэн ыйыттаҕына дьиэлээх-тэр: “Олоруу кэминэн”,- диэн хоруйдууллара былыргыттан үгэс буолан, билигин да элбэхтик иһиллэр. Олоруу кэминэн диэн этии ыал олоҕо биир тэҥник, долгуйбакка, соһуччу уларыйбакка эрэ устан баран иһэрин биллэрэр. Саха дьоно туох барыта кэминэн, аһара инники түспэккэ, атыттартан хаалан да хаалбакка, биир тэҥник баран иһэрин сөбүлүүллэр. Оҕо улаатан кэмигэр үөрэҕи бүтэрэрэ, идэни баһылыыра, үлэлиирэ, ыал буолара бииртэн биир салҕанан баран иһиитэ дьолу, үөрүүнү кэмиттэн хойутаабакка эрэ аҕалан иһэрэ олоххо уларыйыылар киирэллэрин быһаарар. Туох барыта кэминэн баран иһиитэ киһи сааһыран истэҕинэ олоххо оҥорор бары ситиһиилэрин хойутаппакка уонна атыттартан ыраах хаалан хаалбакка оҥорон иһэригэр баҕа санаа баарын туоһулуур.
Оҕо өйө-санаата кэмиттэн хаалан эбэтэр халыйан хаалбакка сайдан иһиитигэр икки төрөппүт; ийэ уонна аҕа, бииргэ дьайыылара ордук туһалаах. Биирдэрэ эппитин атына бигэргэттэҕинэ эрэ ханнык баҕарар үөрэх оҕо өйүгэр хатанарын, иҥэрин биллэрэр. Ийэ оҕотугар: “Кэмпиэти сиэн бүт”,- диэн боппутун кэнниттэн, аҕатыгар тиийэн: “Ылан кулу эрэ”,- диэтэҕинэ, ыла охсон биэрдэҕинэ, ийэтэ тугу да эппитин аны сүгүн ылыммата, кини этэрин истибэтэ үөскээн олохсуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ маннык үөскүүр элбэх түгэннэргэ төрөппүттэр биирдик этиилэрин эбэтэр биирдэрэ эппитин атына чиҥэтэн, хатылаан биэрэрэ эрэйиллэр. Маннык үөрэҕи оҕо хаһан баҕарар олохтоохтук ылынар уонна оннук толоро үөрэнэр.
Сахалыы аҕа диэн тыл төрөппүтү бэлиэтиирин таһынан, сааһынан аҕаны эмиэ быһаарар. Олоххо уопута, билэрэ-көрөрө элбэҕин анаан-минээн биллэрэ сылдьара оҕону үөрэтэригэр туһалыыр. Оҕо хаһан баҕарар уопута, билиитэ-көрүүтэ элбэҕи батыһар, үтүктэн үөрэнэр. Уопуттаах киһини батыһан, үтүктэн үөрэнии оҕо билиини-көрүүнү кэмигэр, атыттартан хаалан хаалбакка ситиһэн, баһылаан иһиитин аҕа диэн тылбыт үөскэтэрин туһаннахпытына табыллар.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары, быстах санаалаахтары өрө тутан былыргы кэмнэртэн үөскээбит олох үгэстэрин ол, өйдөрө-санаалара тиийиммэт дьонунан үлтү сыстаран, сиргэ-буорга тэбистэрэн, уһун үйэлэргэ үөскээбит өй-санаа тутулуктарын, үгэстэрин үрэйбитэ. Былыр-былыргыттан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар айыыны оҥорор куһаҕан диэн өйдөбүлү уларытан, таҥнары эргитэн айыы “үчүгэй” диэн сымыйа өйдөбүлү киллэрэ сатаабыттара да, бэйэлэрэ ыһыллыбыттара. Билигин ол сыыһа, сымыйа үөрэҕи өссө тупсаран сэбиэскэй былаас тобохторо; оччолорго аһара мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна нуучча тылын учууталлара “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар, айыы “үчүгэй” диэн сымыйалаан сахалары албынныыры салҕаан иһэллэр.
Кэлэр кэмиттэн эрдэлээн хаалыы олоххо уустуктары, эмискэ уларыйыылары, хамнааһыннары киллэрэр. Саас кэлиитэ кыратык эрдэлээтэҕинэ, кустар хаардаахха кэлэн хаалаллар, онтон күһүн хойутаан кэллэҕинэ, айылҕаҕа улахан уларыйыылар тахсаллар. Биир эмэ сыл күһүн уһаатаҕына, сайыҥҥы курдук сылыйан хааллаҕына ньургуһун саҥалыы тыллан тахсара биллэр.
Кэмиттэн хойутааһын олох хаамыытыттан хаалан хаалыыны үөскэтэр. Кэмигэр, эдэр эрдэҕинэ эргэ тахсыбакка олорон хаалбыт кыыс оҕолонор сааһа ааһа охсон хаалара кэмиттэн хойутааһын киһи олоҕор улахан охсуулаах буоларын биллэрэр. Сахалар ону билэн “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этиини үөскэтэн күүлэйдии сылдьыахтарын баҕалаахтары сэрэтэ, өй киллэрэ сатыыллар.
Хайа да киһи олоҕор соһуччу хамсааһыннары, тосту уларыйыылары үөскэтиэн баҕарбат. Ол иһин олох биир кэмник баран иһиитэ “Олоруу кэминэн” диэн этиини үөскэппитин бары тутуһа, харыстыы сылдьыахпыт этэ. Туох баар барыта “Кэмиттэн кэмигэр кэлэр” диэн этии оҕо улаатан иһэригэр ордук сөп түбэһэр. Оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ эрэ улахан дьон оҥорор бары дьыалаларыгар кыттыһар кыахтанар. Эрдэлии сатаан туһа суох, эт-сиин эмискэ улаата, ситэ охсубата мэһэйдии сылдьар. Оҕо өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эрдэлээн, аһара сайдыыта улаатан истэҕинэ, сөп түбэспэт буолууну үөскэтэрэ, бэйэтигэр туох да үчүгэйи аҕалбат. Этэ-сиинэ улаатыытыттан өйө-санаата аһара баран сайыннаҕына, кыаҕа суоҕуттан, тиийбэтиттэн туох эрэ итэҕэстээх курдук сананыыта үөскүөн сөп. Эт-сиин ситиититтэн өй-санаа хаалан хаалыыта “Отох киһи” диэн этиинэн бэриллэрэ итэҕэстээҕи биллэрэр. Эт-сиин уонна өй-санаа бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтык, тэҥнэһиини тутуһан сайдан иһиилэрэ туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин билэн сахалар “Барыта кэминэн” диэн этэн туһаналлар.
Сааһыран иһии эмиэ кэминэн баран иһиэ этэ. Кэмигэр баттах маҥхайан, сүүс мыччыстан, сүһүөх намтаан иһиитэ кэлиэн сөп. Туох барыта кэмигэр эрэ кэлэрин уонна бу кэми аһаран кэбиһии киһи олоҕор табыллыбат буолууну үөскэтэриттэн өйдөөх-санаалаах киһи эрдэттэн билэн харыстана, көмүскэнэ сылдьыа этэ.
Киһи эдэр, кыанар эрдэҕинэ кырдьар саас кэлиэ, кыаммат буолуом диэн санаатыгар да оҕустаран көрбөккө эрэ сылдьарын И.Крылов “Стрекоза и муравей” диэн үгэтиттэн булан ылыы ордук туһалаах. Кыанар эрдэҕинэ, эдэригэр күүлэйдии, көччүйэ сылдьыбыт киһи кырдьар сааһыгар туга да суох хаалара биллэр. Пиэнсийэбэр тахсан, иллэҥсийэн баран даачабын дьэ туттуом диэн кэтэһэ сылдьыбыт киһи, дьэ оҥорорго санаммытыгар күрүө сиэрдийэтин да кыайан көтөхпөтүттэн хомойон эрэ хаалбыта кэпсээн буола сылдьар.
Үлэһит дьон оҕолорум улааттахтарына олохпут тупсуоҕа диэн баҕа санааларын илдьэ оҕолоро улаатыахтарыгар диэри, кыанар эрдэхтэринэ үгүстүк үлэлииллэр. Холобурга, биэс уол оҕолордоох ыаллар уолаттара улаатан үлэһит буолан истэхтэринэ ылар дохуот-тара биллэрдик эбиллэрэ, үлэттэн олохторо чахчы көнөрүн биллэрэр. Саҥа дьиэлэри уолаттарыгар бэйэлэрэ да туттар кыахтаналлар.
Төрөппүт оҕото улаатарын, улахан киһи, үлэһит буоларын олуһун кэтэһэр. “Ыал оҕото улаатара түргэн” диэн этии бэйэтин оҕото улаатарын күн аайы кэтэһэ сылдьарыттан билбэккэ хаалыыта, онтон ыал оҕотун биирдэ эмэ соһуччу көрүүгэ, улааппыта харахха тута быраҕылларыттан үөскээбит. “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этии элбэх оҕолоох ийэ, аҕа кырдьар саастарыгар тиийэн кэлэр эрэллэрин биллэрэр. Бу эрэл санаа туоларын туһугар төрөппүт оҕолоро кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар үтүө үгэстэри иҥэрдэҕинэ уонна улаатан истэхтэринэ киһи буолууга, аһынарга, кырдьаҕастары ытыктааһыҥҥа үөрэттэҕинэ эрэ, оҕото улаатан баран кырдьаҕас, кыаммат диэн атаҕастаабакка көрүөн-истиэн сөбүн билэрэ эрэйиллэр.
“Оҕо сүрэҕэ – тааска” диэн этии аһара бэлэмҥэ үөрэнэн, атаахтык иитиллибит оҕо өйүн-санаатын уратыларын быһаарар. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктанан аһынар, харыһыйар санааны иҥэрэн биэрдэххэ үгэс оҥосторун ситистэххэ эрэ табылларын өйдүөххэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн кырдьаҕас эбэтин, хос эбэтин көрөн, билэн, көмөлөһөн улаатарын сахалар үөрэхтэрэ тутуһар.
Кырдьар саас кэлиититтэн хайа да киһи кыайан куоппат, барыы-кэлии аҕыйаан, мөлтөөн, атыттар көмөлөрүгэр наадыйыы кэмэ син-биир тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ өй киирэн сахалар элбэх оҕолоох буолуҥ диэн үөрэхтэрэ олус табатын дьэ билэн, итэҕэйэн соҕотох хаалан хаалбыт кырдьаҕастар хойутаабыт хомолтолоро үөскүөн сөп.
И.Крылов “Стрекоза и муравей” диэн үгэтэ дьон олохторун быһаарыыга чахчы табата, үөрэтэр күүһэ киһи кырдьыбытын кэннэ ордук арыллар. Эдэр, кыанар эрдэҕинэ күүлэйдии, дьаарбайа, бэйэтин эрэ иннин көрүнэ сылдьыбыт киһи кырдьар сааһыгар дьиэтэ-уота да суох аһаҕас халлаан анныгар хаалыан сөбүн, бу үгэ биллэрэрэ улахан үөрэтэр суолталааҕын туһана сылдьыахха.
Киһиэхэ өйө-санаата бастаан, салайан иһэринэн олох уопутун туһанан уонна “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн үөрэҕи тутуһан эдэр, кыанар эрдэҕинэ элбэхтик үлэлээн баайы-малы мунньунан олоҕор кырдьар кэмэ кэлэригэр “Сылааска сытар” кыахтанара эрэйил-лэр көрдөбүл буолар. Кыанар кэмигэр элбэх оҕолору төрөтөн мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ көрөр-истэр дьонноох буоларын сахалар “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этиилэрэ биллэрэр.
Киһи олоҕо эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх, кэмиттэн хаалан да хаалара эбэтэр аһара баран эрдэлиирэ табыллыбат, кыаллыбат, сөп түбэспэт буолуу үөскээһинигэр тириэрдэрин иһин сахалар олох кэминэн, долгуйбакка эрэ баран иһэрин сөбүлүүллэр. (1,64).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.