Олох үөскэппит үгэстэрэ
Үгэс диэн уһун кэмҥэ умнуллубат буолбут өй-санаа ааттанар. Үгэс үөскээн умнуллубат турукка тиийдэҕинэ киһи түүлүгэр киирэн илэ курдук көстүөн сөп. Холобурга, түүлгэ саха быһаҕа көһүннэҕинэ уол оҕо төрүөн эбэтэр үлэҕэ ситиһии кэлиэн сөп.
Олус уһун үйэлээх саха омугар олох үөскэппит үгэстэрэ олус элбэхтэр. Бу үгэстэри маннык арааран наардыахха сөп:
1. Айылҕа үөскэппит үгэстэрэ.
2. Олох үөскэппит үгэстэрэ.
Бу тус-туспа тутулуктары тутуһан үөскээбит туһалаах үгэстэри төһө кыайарбытынан дириҥэтэн ырытан көрүөхпүт:
1. Айылҕаҕа халлаан сырдааһына киһи ырааҕы үчүгэйдик көрөрүн үөскэтэн үчүгэй диэни быһаарарга аналлаах үгэһи үөскэппит. Хараҥа, тымныы, араас элбэх кутталлардаах түүн кэнниттэн киһиэхэ халлаан сырдыырыгар баҕа санаата үөскээн олохсуйбута үчүгэйгэ, сырдыкка баҕарар санаа баар буоларыгар тириэрдэрэ киһи үчүгэйи оҥорорун элбэппит. Халлаан хараҥарыыта киһи көрөрүн мөлтөтөн, ыырын кыччатан куһаҕан, ыарахан кэм кэлэригэр тириэрдэрэ хара, хараҥа куһаҕан буоларын биллэрэр өйдөбүлү үөскэппит.
Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа алтыһыыта киһиэхэ “Үрүҥү уон-на хараны араарыы” диэн үгэһи үөскэппитэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарга билигин туттулла сылдьар.
Өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүт-тэнэн тахсара быһаарыллыбыт. Үчүгэйи уонна куһаҕаны дьон таба арааран туһаналларын Күн таҥара үөскэппит. (1,52).
Киһи күүһэ-кыаҕа айылҕаҕа холоотоххо олус кыра. Дьон уоту табан туһана үөрэниилэрэ улахан сайдыыны ситиһии буолар. Айыл-ҕаҕа улахан уот барара олус кутталлааҕа дьон уоттан улаханнык сэрэнэллэригэр үөрэппит. Сэрэхтээх буолуу диэн айылҕа үөрэҕин дьон тутуһа сырыттахтарына эрэ олохторо табыллар. (2,24).
2. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан истэҕинэ олоххо туһалаах үгэс-тэри үөскэтэн тутуһа сылдьарга үөрэммиттэр. Олоххо сайдыыны си-тиһэн иһии саҥа, урут суох үгэстэри, таҥаралары үөскэтэн олоххо киллэрэн иһэрэ уларыйыылар киириилэригэр тириэрдэр. Ол иһин олох үгэстэрэ сыыйа-баайа, кыралаан да буоллар уларыйан, тупсан иһэллэрин таба туһаныыны “Кэс тыл” диэн этии биллэрэр.
Сахалар ыалы кыыс оҕо тэрийэрэ туһалааҕын билэннэр олох-торугар туһаналлар. Сааһа ситэригэр төрөппүттэрин көмөлөрүнэн энньэтин хомунан кыыс оҕо эргэ барарга бэлэмнэнэр, кыыһын харыстанар. Ол аата эргэ барыыга кыыс ыраас буолара ирдэнэрэ эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар тириэрдэргэ аналланар.
Кыыс энньэтигэр ыал олоххо туһанар араас баайа-мала барыта киирсэллэриттэн ыалы тэрийээччинэн кыыс буолар.
Күтүөт буолуон баҕарар уол оҕото кыыһы көрөн сөбүлэстэх-тэринэ халыымын киллэрэн, кыыс энньэтигэр холбоотоҕуна ыал буолуулара саҕаланар. Сахалар ыал буолуу үгэстэригэр көрөөт да сөбүлээбитим диэн быһаарыыны элбэхтик тутуһаллар. Билигин олох уопутунан, бу быһаарыы үгүстүк таба буолара билиннэ.
Дьиэ үлэтин үйэлээх үгэстэрэ диэн олус былыргы кэмнэргэ, ыал баар буолуоҕуттан үөскээбиттэр уонна олох сайдан, тупсан истэҕинэ эмиэ уларыйан биэрэллэр. Бу үгэстэри оҕо кыра эрдэҕинэ иитэр, үөрэтэр дьахтар баһылаан салайара ордук табыллар:
а. Аһылык үгэстэрэ.
б. Дьиэ иһинээҕи үлэлэр үгэстэрэ.
в. Дьиэ таһынааҕы үлэлэр.
Бу үгэстэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:
а. Аһылык үгэстэрэ омук уратытын биллэрэллэр. Аһааһыны тэри-йиигэ дьахтар ылар оруола улахана быһаарыллар. Киһи олоҕор саа-май улахан ороскуотунан аһылык буолар. Ол курдук, киһи күҥҥэ үстэ аһаабатаҕына олоҕо табыллыбата кэлиэн сөп.
Сахалар аһылыктарын үгүс өттө айылҕаҕа үүнэр, үөскүүр аһылык буолар уонна аһылыкка аналлаах тыынар-тыыннаахтартан хомуллар. Аһылыкка туттуллар тыынар-тыыннаахтары булт уонна дьиэ кыыл-лара диэн тус-туспа араараллар. Булт диэн айылҕаҕа көҥүлүнэн үөс-кээн улаатар буоллаҕына, элбэх дьиэ кыылларын аһылык оҥостоору анаан иитэллэр эбэтэр көлө оҥостон туһаналлар.
Аһылыгы бэлэмнээһин диэн олус уустук үлэ. Дьахтар талаана аһылларын быһаарар үлэ буолар. Ол курдук, аһылык туһалааҕын таһынан амтана табыллыбыт буолара ирдэнэр. Тот киһи хаһан баҕа-рар үлэни кыайара уонна майгына үчүгэй буолара биллэр. (3,5).
б. Дьиэ иһинээҕи үлэлэри дьахтар тэрийэрэ табыллар. Сууйуу, сотуу, ыраастааһын дьиэ иһинээҕи сүрүн үлэлэр буолалларын тэҥэ, айылҕа уларыйан биэрэр усулуобуйатыгар тэҥнээн дьону таҥын-нарыы эмиэ киирсэр. Сатабыллаах дьахтар тугу оҥорбута барыта табыллара ыал олоҕун тупсарыыга тириэрдэр.
в. Сахалар бэйэлэрэ бас билэр дьиэлэригэр олороллорун ордо-роллор. Толору хааччыллыылаах дьиэ куруук көрдөххө, кэтии сырыт-тахха табыллар. Дьиэ таһынааҕы үлэлэри оҥоруу, уһаныы ордук эр киниэхэ сөп түбэһэр. Эр киһи кыра оҕону көрүүгэ сыһыана кырата ыалы тугунан барытынан хааччыйар кыаҕын улаатыннарар.
Сахалар ыал баһылыгын, оҕолор аҕаларын аҕа диэн ытыкта-быллаахтык ааттыыллар. Ыал баһылыга аҕа диэн ааттанара олоххо элбэх уопуттааҕы биллэрэринэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ ордук улахан суолталаах. Аҕа диэн ааттаах эр киһи ыал олоҕо туруктаах буоларын туһугар эппиэтинэһэ улаханын билинэрэ үөскүүр. Ыаллар дьиэлэрэ уокка умайара олус улахан иэдээн. Ол барыта аҕа диэн ааттанар, ойоҕун уонна оҕолорун тустарыгар улахан эппиэтинэс-тээҕин билинэр киһи суоҕуттан үөскээн тахсар иэдээн буолар.
Онон омукка олох үөскэппит туһалаах үгэстэрэ үрүҥ айыы буолуу итэҕэлин харыстабылыгар сылдьаллара табыллар. (4,58).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.
2. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. – 78 с.
3. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. – Дьокуускай: РИМЦ, 2007. – 84 с.
4. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.