Омук саҥарар тыла

Омук саҥарар тыла олус күүскэ харыстаннаҕына, ол аата сайдыы киириититтэн уларытан кэбиспэтэххэ эрэ, уһун үйэлэнэр кыахтааҕын биллэххэ сатанар. Омук саҥарар тылын харыстааһын диэн этии төрүт тыллар биир да дорҕооннорун уларыппат буолууну ситистэххэ эрэ кыаллар. Тыл биир дорҕооно уларыйан хааллаҕына атын суолталаах, өйдөбүллээх тыл буолан хааларын биллэххэ табыллар. Хамсаа диэн тыл киһи тугу эрэ туһалааҕы өйдөөн-санаан баран оҥорорун бил-лэрэр, онтон хамнаа диэн тыл таах хамныыры быһаарар.

Бу кэмҥэ тыл үөрэхтээхтэригэр айыы диэн тыл куһаҕан суолтата дьайыытыттан ол-бу саҥаны киллэрбитэ буолар санаалара аһара улаатан араас саҥа, сахаларга суох тыллары оҥоро сатаан саҥарар тылы уларытан, онно иҥэн сылдьар өйү-санааны кытта тутулугун алдьатар буоллулар. Номуука, бакылтыат, үнүстүтүүт диэн атын өйдөбүллээх, киһиэхэ маат курдук куһаҕан дьайыылаах тыллары үөс-кэтэн улахан буортуну оҥороллор уонна үчүгэйи аҕалар курдук туттан дьону албынныыллар. Бу куһаҕан тыллар дьайыыларыттан эдэрдэр саха тылын үөрэтэллэрин букатын быраҕан эрэллэр.

Былыргы кэмнэргэ үөскээбит саха тылын биир эмэ дорҕооно уларыйдаҕына атын өйдөбүллээх тыл буолан хаалар. Ол курдук, биир дорҕоон уларыйыытыттан тыл барытын суолтата уларыйар. Холо-бурга, тыл үөрэхтээхтэрин этиилэрин тутуһан ийэ диэн тылы “нь” дорҕоону киллэрэн биэрэн ньаамырҕаан саҥаран “иньэ” диэҥҥэ уларыттахха, “й” дорҕоон “нь” дорҕооҥҥо уларыйыыта, бу тыл өйгө санааҕа хамсааһын баарын биллэрэр улахан дьайыылааҕын суох оҥорор, ньаамыргыыры үөскэтэн албынныы сатыырга тириэрдэр. Ол аата бу “иньэ” диэн тыл оҕо атаахтыырын саҕалаан кэбиһэр.

Солун диэн сол диэн тылтан үөскүүр тылы “сонун” диэҥҥэ уларытыы сон диэн төрүккэ киллэрэн кэбиһэринэн тылы төрдүттэн уларытан атын тыл оҥорор. Ол курдук, “сонун” диэн тыл солуну, саҥаны билиигэ туох да сыһыана суох буолан хааларын тэҥэ, бу төрүт тыл дорҕоонун уларытан улахан албыны оҥороннор тыл үөрэхтээх-тэрэ сахалары барыларын солумсах оҥорон сылдьаллар.

Икки кырдьаҕас омуктар уһун кэмҥэ эйэлээхтик бииргэ олордох-торуна икки ардыларыгар бааһынайдар үөскээн ахсааннара эбиллэн бараллар. Ол иһин саҥа үөскүүр омук кырдьаҕас омуктарыттан элбэх тыллары ылынан бэйэтин тылыгар киллэрэн туһанар.

Былыргы кэмнэргэ сахалартан арахсан үөскээбит түүр омуктар  элбэх сахалыы тыллары илдьэ сылдьаллар. Ону тэҥэ, ахсааны ааҕыы сороҕо үгүстэргэ ордон сылдьара эмиэ биллэр. Сахалартан үөрэнэн тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаабыт түүр омуктар били-гин даҕаны тимир диэн тылы кыратык уларытан туһаналлар.

Сайдыы, уларыйыы киирэриттэн саҥарар тыл уларыйарын аһара ыыппат кыах дьоҥҥо баар. Ол курдук, саха төрүт, билигин туһана сылдьар тылларын төрүт уларыппат буолуу омук үйэтин уһатар кыахтаах. Саха буолуу ийэ, аҕа, эбэ, эһэ диэн тыллартан саҕаланар уонна атын төрүт тыллары оҕо уларыппакка эрэ саҥара үөрэннэҕинэ сахалыы саҥарары баһылаан саха буолар кыахтанар.

Омук саҥарар тылын харыстааһын диэн былыргы баарыттан уларыппат буолуу ааттанар уонна уһун үйэлэргэ уларыйан хаалбатын үөскэтэн туһаны оҥорор. Хас биирдии тыл дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Ол курдук, дорҕоонноро суолтатыгар сөп түбэспэт саҥа тыллары оҥоро сатааһын омук тылын тутулугун, ол аата өйтөн-санааттан уонна үлэттэн үөскүүрүн алдьатыы буолар.

Мин саха тылын харыстааһыҥҥа аналлаах үлэни 2004 сыллаахха суруйан “Чолбон” сурунаалга бэчээттэппитим. Онно саха төрүт тылларын букатын уларыппат буолуу уһун үйэлэргэ харыстанарын үөскэтэрин быһааран ааҕааччыларга тириэрдибитим. (1,61).

Омук саҥарар тылын маннык үс көрүҥҥэ араарыы харыстыырга көмөлөһөр уонна уһун үйэлэнэр кыаҕын улаатыннарар:

1. Омук төрүт тыллара. Айылҕаҕа, киһиэхэ бэйэ­тигэр, кыылларга, сиргэ-уокка сыһыаннаах уонна билигин туттулла сылдьар тыллар киирсэллэр. Бу тыллары барыларын саха омук төрүт тылларынан ааттыахха уонна күүскэ харыстаан уларыппатахха табыллар.

2. Үөрэх, билии тыллара.

3. Үлэ тыллара.

Омук саҥарар тылын маннык үс бөлөххө арааран баран тус-туспатык харыстааһыны туһаныы киирии тыллар саха тылыгар буккуллан хаалалларын кыччатарга туһаны оҥорор:

1. Бу тыллар үс улахан бөлөхтөрүттэн омук бэйэтигэр ураты сыhыан­нааҕынан бастакы бөлөх тыллар буолаллар. Итилэр омугу бэйэтин уон­на омук дьоно бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта сыhыаннарын арааран көрдөрөр тыллар буоланнар, бу омук уратытын, ол аата дьиҥнээх бэ­йэтин көрдөрөллөр уонна уратыларын быһаараллар.

Саха омук буолууну ийэ, аҕа, эбэ, эһэ диэн төрүт тыллары туһаныы атыттарга биллэрэр. Төрөппүттэрин ити курдук ааттаан улааппыт оҕо саха буолара быһаарыллан тахсар.

Биһиги омукпут тылын саппааһын маннык бөлөхтөргө араартаан ба­ран тус-туспатык харыстаатахпытына, биһиги тылбыт ордук уһун үйэлээх буолуо этэ. Тоҕо диэтэхпитинэ, киһиэхэ бэйэтигэр уонна айылҕаҕа сыһыан­наах тыллар биһиги омукпут уратытын ордук чуол-кайдыыллар. Ити тыллар эрэ ким ханнык омук буоларын быһааран биэрэллэр. Ол иһин ити тыллары омук баар-суох, төрүт тылларынан ааттаан баран, ураты күүскэ, уларыппакка харыс­таатахпытына табыл-лар. Төрүт тыллары күүскэ харыстааһынтан эрэ саха омук ула-рыйбакка, эстибэккэ сайдан иһэрэ ситиһиллэр кыахтанар.

Бастакы бөлөх тыллар хас биирдии омук аайы тус-туспа ура-тылаах­тар, арай былыргы төрүттэрэ биир омуктар ханнык эмэ бөлөх тыллара ордук улаханнык маарыннаhаллар эбэтэр олох даҕаны биир буолаллар. Биhиги саҥарар тылларбытын маннык үс улахан бөлөх-төргө араарар­быт хайаан даҕаны улахан туһалаах буолара чугаhаан иhэр. Кэнники кэмҥэ Сир үрдүгэр олорор норуоттар бэйэ-бэйэлэрин кытта сибээстэрэ тупсан, араас эргиэн, атыы-тутуу кэҥээн иhэр. Кинилэр саҥарар тыл­ларыгар аҕыйах да буоллар атын омуктар сай-дыыны аҕалар тыллара кыбыллан сыыйа эбиллэн биэрэллэр.

Бастаан иһэр сайдыылаах омук тылын үөрэтэн баһылааһын кини-лэр ситиһиилэригэр, экономикаларыгар кыттыһарга кыаҕы биэрэр. Ол иһин сотору кэминэн экономика тутаах көрүҥнэригэр уонна наука эҥэригэр үгүс омуктар туттар тыллара биир сүрүн сайдыылаах омук тыла буолан иһэллэр. Ити курдук үлэҕэ - хамнаска уонна үөрэххэ-билиигэ сыһыаннаах тыллар, омуктар сайдан, бииргэ үлэлиир буолан истэхтэрин аайы холбоһон хаалаллар. Ити иһин туспа омук буолары айылҕаҕа, дьиэҕэ-уокка, киһиэхэ бэйэтигэр уонна итэҕэлгэ сыһыан-наах тыллар эрэ быһаараллара чахчы дакаастанан иһэр.

2. Үөрэх-билии тыллара билиҥҥи кэмҥэ сайдыылаах омуктан ылыллар буоланнар сотору-сотору уларыйан биэрэн иһиэхтэрин эмиэ сөп. Ол курдук, экономикаҕа уһун кэмҥэ сайдыыны ситиһии ханнык даҕаны омук­ка кыаттарбат суол буоларынан, ити тыллар эмиэ уларыйан биэрэн иһэллэр. Холобур, урут бастаан Аан дойдуга биллэр сайдыыны аҕалбыт тылларынан грек омук тыла, онтон латынь тыла этэ, билигин английскай тыл туттулла сылдьар.

Тыл үөрэхтээҕэ академик В.В.Радлов үөрэтиитинэн саха тыла хас даҕаны омук тыллара холбоспуттарыттан хомуллан үөскээбит. Кини быһаарыытынан саха тылын 32,5 бырыһыана түүр, 25,9 бырыһыана монгол, онтон 41,6 бырыһыана биллибэт омук тыллара эбиттэр. Омук атын ому­гу кытта эйэлээхтик бииргэ олордохторуна, биир омук атын омуктан үөрэҕи-билиини ылынан истэҕинэ тылын саппааһыгар сай-дыылаах омук тыла киирэн эбиллэн биэрэр. Саха дьоно нууччалартан үөрэҕи-билиини ылбыттарын тэҥэ, элбэх тылларын эмиэ ылан туһана сылдьаллар. Кэнники кэмҥэ нуучча ты­лыттан киирии тыллар төһө элбээн эрэллэрин Радлов курдук ким да ааҕа илик эрээри, нуучча тылын туһанан сайдыыны ситиһиибит тэҥнэһэн эрэр.

Билигин омуктар ураты күүскэ сайданнар бэйэ-бэйэлэрин кытта си­бээстэрэ тупсан, араас атыы-тутуу дьыалаларын бииргэ оҥорор буо­ланнар уонна үгүс саҥа оҥоруллубут сайдыылаах техникаларын бииргэ тутталларынан уопсай саҥарар тыллаах буолан тахсаллар. Холбуу туттар тыллара ханнык омук техника­тынан туһаналларыттан олус тутулуктанар. Кинилэр бастаан иһэр сай­дыылаах омук оҥорон таһаарар туһата элбэх техникаларын тутталларын сөбүлүүллэр. Ол аата сайдыылаах омук саҥарар тыла оҥорор техникаларыгар иҥэн хааларыттан баһыйар оруолланан тахсар. Саҥаны билии сайдыылаах техникалар көмөлөрүнэн киирэрин олох сайдыытын төттөрү ыытар кыаллы­батын курдук, уларытар эмиэ табыллыбат.

Ханнык эмэ сайдыыны ситиһиэн баҕарар омук бэйэтин тылыгар сайдыыни-билиини аҕалар омук тылын, наука, саҥа технологиялар тыл­ларын, киллэрдэҕинэ эрэ сатанара быһаарыллар. Арай итиннэ ханнык тыллары уонна төһө кээмэйдээхтик киллэрдэххэ омук бэйэтин тыла уларыйан хаалбатын эрэ быһаарыы туһалыа этэ.

Тыллары маннык бөлөхтөргө араартааһын уонна тус-туспатык харыс­тааһын саха омугу бэйэтин уларыппакка эрэ салгыы сайдыыны ситиһэригэр ти­риэрдиэ этэ. Тоҕо диэтэххэ, сайдыылаах омуктан үөрэҕи-билиини ылы­ныы, үлэҕэ-хамнаска экономикаҕа кыттыһыы ити омук тылын бэйэ тылыгар киллэрии, саҥа үгэстэри иҥэринии буолан иһэр. Ол аата, ханнык эмэ омуктан туох эмэ саҥаны, үчүгэйи, урут бэйэҕэ биллибэти, суоҕу ылыныы, бу омук тылын холбуу бэйэ тылыгар киллэрэн иһиигэ тириэрдэр.

Төрүт тыллары ордук күүскэ харыстаатахпытына, саха дьоно нуучча омуктуун холбоһууларын кэнниттэн саха тыла баһылыыр, сүрүн оруолун сүтэрбэккэ ордон хаалыан сөп. Оччоҕуна саҥа омук дьоно биһиги сахабыт диэн ааттаныахтарын, сахалыы саҥара сыл-дьыахтарын сөп. Омук сайдыыта маннык көрүҥнээхтик сайдан бар-даҕына саха омук өссө сайдан үрдээн иһиэ этэ. Дьэ ити иһин хара маҥнайгыттан, бу кэмтэн саҕалаан омук төрүт, баар-суох тылларын харыстыырга ту­рунарбыт эрэйиллэр. Хас биирдии харыстанан ордон хаалбыт төрүт тыл, саха омук үйэтэ уһууругар тириэрдэр кыахтаах.

Айылҕа халбаҥнаабат сокуонун быһыытынан хас биирдии киһи төрүүр, улаатар, онтон кырдьар уонна өлөр. Ол иһин үтүө санаалаах киһи бэ­йэтин кэнниттэн оҕолоро салгыы сайдан кини оҥорон испит дьыалаларын салҕааччы буолуохтарын баҕарар. Бу киһи бэйэтэ төһө улахан суолта­лаах дьыаланан дьарыктанар даҕаны оҕолоругар туруо-рар көрдөбүллэрэ улаатан иһэллэр. Ол курдук, үйэтин тухары үлэ-лээн-хамнаан туох эмэ баайы-малы мунньунан бэйэтин оҕолоругар хаалларыан баҕарар киһи оҕолоро кини курдук өйдөөх-санаалаах, үлэни кыайар дьон буолуохтарын  баҕарар санаата улаатан биэрэр.

3. Саҥа тылы үлэ үөскэтэр. Бастакы тыллары киһи хамсаныылары оҥоруута уонна айылҕа тыастарын үтүктэрэ үөскэппит. Мэ, ыл, тут, уур, быс диэн бастакы тыллар киһи ханнык эрэ үлэни оҥорорун, ол үлэҕэ үөрэнэрин биллэрэллэр. Ону тэҥэ, тас, тыс, хар, булк диэн элбэх тыллар айылҕа тыастарын үтүктүүттэн үөскээбиттэр.

Булчуттар тыллара былыргынан ааҕыллара сөп. Булчуттар бас-такы үлэһиттэр уонна сэрииһиттэр. Ай диэн тыл аан бастакы айаны оҥостууну, онтон ыт диэн тыл киһи ох сааны оҥостон онон бул-таабытын биллэрэллэр. Ону тэҥэ, ыт диэн булчут ыт ааттанара эмиэ ох курдук булду бултууруттан тутулуктанан үөскээбит.

Табаны миинии, көлүнүү тыллара атын омуктартан ылыммыттара элбэхтэр. Арай таба таҥараҕа кубулуйуута киһи тугу барытын таба-тык оҥоро сатыырга баҕа санаата үөскээһиниттэн ордук улахан туту-луктааҕа таба диэн саха тыла буоларын биллэрэр.

Тимири уһаарыы уонна уһаныы үөскэппит элбэх тыллара саха буолууну биллэрэллэр. Ол курдук, тимир уустарын “Сах” диэн аат-таах таҥараларын аатынан саха омуга бэйэтин ааттаммыт.

Үлэ сайдан иһиитэ саҥа тыллары үөскэтэн иһэр. Булчуттар анал-лаах тылларын кэнниттэн араас сүөһү көрөөччүлэр уонна тимир уустара туһанар тыллара сахаларга үөскээн баран атын омуктарга тарҕаммыттар. Билигин компьютер үлэтэ саҥа үөскэтэр тыллара сайдыы киириитин уонна ону ситиһэн иһиини биллэрэллэр.

Билигин сахалар саҥа үлэ көрүҥүн арыйан, саҥа тыллары үөс-кэтэллэрэ уустук суолга кубулуйан аҕыйаата. Үгүс үлэ көрүҥнэрин баһылаан үлэлииргэ туһанаары атын сайдыылаах омуктартан киирии тыллары ылан эбинэргэ тиийиллэр кэм кэлэн турар.

Ханнык баҕарар омук бэйэтин туспа омугунан ааҕынар буолла-ҕына төрөөбүт тылын харыстыахтаах диэни бары билэбит. Ол гынан баран билиҥҥи кэмҥэ сайдыыны ситиһии кэлэр суола уларыйан омукка ордук суолталаах, киниэхэ бэйэтигэр чугас ту­рар төрүт тыл-ларын ордук күүскэ харыстаатахха эрэ туспа омук буо­лар уратылары сүтэримиэххэ сөп. Онтон атын үөрэххэ-билиигэ, наукаҕа уонна үлэҕэ-хамнаска туттуллар тыллар бэйэлэринэн даҕаны сырыттахтарына эбэтэр дорҕоонноро сөп түбэстэхтэринэ бүтүүлэрин сахалыыга ула-рытан туттуохха сөп. Сайдыы киирэрин таба туһанан дьиҥнээхтик саха тылын харыстааһын диэн маннык үлэ ааттаныа этэ.

Омук тылын үөрэтии улахан уустуга уонна уһуна суох. Билэр дьон үс ыйынан атын омук тылынан саҥарар буолуохха, онтон икки сылынан толору баһылыахха сөп диэн этэллэр. Ону тэҥэ, сахаларга “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн тылы үөрэтиигэ уонна толорууга аналлаах этии баар. Бу этии аҕа оҕотугар туруорар көрдөбүлүн быһаарара ордук суолталаах. Субу кэмтэн ыла “Миигин аҕа, ийэҕин ийэ диэн ааттаа” диэн эттэҕинэ сонно толоруллар кыахтанар.

Тылы үөрэтии уһуна икки сылынан кэмнэнэр буоллаҕына атын омук дьонунан сайдыыны ситиспит омук эбиллэн иһэр кыаҕа улаатар.

Онон үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ омук саҥарар төрүт тылларын букатын уларыппакка эрэ харыстааһыны туһанан сахалар уһун үйэни ситиһэр кыахтарын улаатыннарарга көмөлөһөр. (2,35).

Туһаныллыбыт литература.

1. “Чолбон” сурунаал.  2 / 2004.

2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.