Оонньуурдары оҥоруу
Оҕо ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕалаан 5 сааһыгар диэри ийэ кута үгэстэртэн үөскээн сайдар уонна мунньуллан иһэр. Бу кэми сахалар оҕо ийэ кута иитиллэр кэмэ диэн арааран ааттыыллар. Ол аата бэлэм, үчүгэйдэрэ биллэр быһыылары оҥотторон, олору үгэскэ кубулутан иҥэрэн биэрии, бу кэмҥэ ситиһиллэрэ туһалаах.
Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр ийэтин оруола олус улахан. Бу кэмҥэ үөскээбит үгэстэрэ үлэлии, ону-маны оҥоро үөрэнэригэр баҕа санааҕа кубулуйан тирэх буолан туһалыыллар. Бу кэмҥэ оҕо тугунан оонньообутун үгэс оҥостунан хааларыттан, улаатан баран, бу үлэлэри сөбүлүүрэ үөскээн бэйэтэ олорунан дьарыктаныан сөп.
Оонньуур оҕо өйүгэр-санаатыгар дьайыытын сахалар үөрэппит-тэрэ быданнаабыт. Ыаллаах буола оонньоон улаатар оҕо элбэх оҕолоох буолара биллэр. Аттаах буола оонньуур оҕо, бу кыыллары сөбүлүүрэ улаатан сылгыһыт буолуон сөп. Мас ынахтарынан сөбүлээн оонньуур оҕо сүөһү үлэтин сөбүлүүрэ үөскүүр. Ол иһин аналлаах үлэҕэ үөрэтэргэ туһалыыр оонньуурдары оҥорон биэрэн оҕо ийэ кутун иитэн биэриини сахалар туһаналлар.
Ийэ оҕотун кыра эрдэҕиттэн кыайар үлэтиттэн саҕалаан үлэҕэ үөрэтэрэ, соннук үгэстэри иҥэрэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо бу үөрэммит үгэстэрэ улааппытын кэннэ ханнык үлэһит буоларын төрүттүүллэрин билэн салайан биэрии, бу кэмҥэ табыллар.
Киһи бэйэтэ тугу оҥорбутун, туппутун хаһан баҕарар үрдүктүк сыаналыыр, үчүгэйдик саныыр. Туох оҥорбутун барытын "үчүгэй" диэн сыаналыан сөп. Ол иһин оҕо үлэҕэ үөрэнэрэ аан маҥнай араас оонньуурдары оҥорууттан саҕаланара ордук табыллар. Оҕо бэйэтэ оҥорбут оонньуурунан ордук кыһанан, уһуннук оонньуура биллэр.
Лиис кумааҕынан самолет оҥорон көтүтүү оҕоҕо улахан интэ-риэһи үөскэтэр. Улахан, элбэх уопуттаах киһи аан маҥнай бэйэтэ оҥорон, көрдөрөн биэрбитин үтүктэн оҥордоҕуна ханнык баҕарар үлэҕэ үөрэнэрэ түргэтиир. Аан маҥнайгы оҥоруу соччо табыллыбатар даҕаны элбэхтэ хатылаатаҕына, хамсаныылары оҥороро тупсан табыллара кэлэр. Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ төрөппүт бэйэтэ оҥорон биэрэн истэҕинэ, оҕото үлэлии үөрэнэрин хааччахтаан кэбиһиэн сөп.
Кыраны да үлэлии үөрэнии эрэйдээх, Оҕо тугу эмэ кыраны да оҥордоҕуна сөбүлээһин, хайҕааһын хайаан да эрэйиллэр. Төрөппүт сөбүлээбэт, сирэр саҥата бэйэтэ быһаарынан тугу эмэ оҥоро, тута үөрэниитин букатын да тохтотон, хаалларан кэбиһиэн сөп.
Кумааҕынан кыра тыыны оҥорон ууга уһуннаран көрүү кэнниттэн төһөнү уйарын билэ сатааһын салгыы үөскүөн сөп. Бу саҥаны билэ сатааһын, боруобалаан көрүү оҕоҕо улахан интэриэһи, баҕа санааны үөскэтэр. Саҥаны оҥорон көрүү оҕо билэ-көрө сатааһына өссө сайдыытын үөскэтэн иһэрин үчүгэй өттүгэр салайан биэрии эрэйиллэр. Кумааҕы тыыны оҥорон уһуннаран боруобалаан көрөн баран аны мас тыыны оҥорууга көһүөххэ сөп. Хаптаһынынан оҥоруллар кыра болуот онно сөп түбэһэр, баарыстаан биэрдэххэ өссө табыллар. Араас бэргэһэлэри кумааҕынан оҥорон кэтии күн уотуттан харыстыырын тэҥэ, тас көрүҥ үчүгэйин быһаара сатааһыны үөскэтэн үчүгэй диэни билэргэ улаханнык туһалыыр. Элбэх улахан, кыра кумааҕы кубиктары оҥорон дьаарыстыы уурталааһын тута үөрэнэргэ туһата улаатар. Кэлин кумааҕы кубиктары мас кубиктарынан сол-буйан ону-маны тутарга үөрэтиини саҕалыахха сөп.
Кыптыыйынан тутта үөрэниигэ араас дьүһүннээх кумааҕыны кырыйан елка оонньуурдарын, араас цепочкалары оҥоруу табыллар. Ону тэҥэ, араас кыыллары кырыйан оҥорон оонньуохха сөп. Ийэтэ көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрдэҕинэ кыыс оҕо араас таҥас сыыста-рынан орон таҥастарын тэҥэ, кокуукканы эмиэ оҥоруон сөп. Кыыс оҕо араас таҥас сыыстарынан оҥорбут кыра кокууккатын олус харыстыыр, көтөҕө, илдьэ сылдьарын тэҥэ, ороҥҥо утута уурарын умнубакка оҕону хайдах көрөргө кыра эрдэҕиттэн үөрэнэрэ табыллар.
Улаатан иһэр оҕо бэйэтигэр сөптөөх дьиэ туттунарын сөбүлүүр. Хос ханнык эмэ муннугар олоппоһунан кыйыалаан, таҥаһынан бүрүйэн кыра дьиэни оҥостунан кэбиһиэн сөп. Бу оҥостубута араас, отуу да курдук буолара киниэхэ сөп түбэһэр. Кыыс оҕо бу дьиэтигэр араас кыра малын-салын, иһитин-хомуоһун мунньунан өр оонньуу сылдьыан сөп. Кыра кокууккаларын мунньан бэйэтэ оҥорбутуттан үөрүүнү билэрин тэҥэ, ороннорун оҥорон утуталыыр кыахтанар.
Уол маһы эрбиири баһылаатаҕына хабылыгы, хаамысканы оҥо-рон оонньуурга үөрэннэҕинэ сымсата эбиллэр, илиитинэн түргэнник хамсаныылары оҥорору баһылыыр. Мас оонньууру оҥоруу муҥура суох элбэх. Араас бэстилиэттэри, автоматтары оҥосто сатааһына уус буоларын төрүттүөн сөп. Уол улаатан иһэригэр сөп түбэһэр оон-ньуурдары бэйэтэ оҥостунар кыахтаах. Мас ынахтан саҕалаан ох сааҕа диэри оҕо бэйэтэ оҥосторо уһана үөрэнэригэр көмөлөһөр.
Оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутун атыттартан ордук сыаналыыр, үчүгэй диэн саныыра үөскүүр. Бу бэйэтэ оҥорбутуттан астынар санаата оҕо улааттаҕына бэйэтэ оҥоро, тута үөрэнэригэр тирэх буолар.
Онон оҕо оонньуурдары оҥосто үөрэниитэ бэйэтэ үлэлээн туох эмэ туһалааҕы оҥороругар тириэрдэн тугу эмэ оҥорбутуттан үөрэрин, дьоллонорун үөскэтэрэ үлэлиир кыаҕын улаатыннарар. (1,57).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.