Орангутан

Орангутан — киһитиҥи эбисийээнэлэр, Индонезия Калимантан уонна Суматра арыыларыгар тарҕанан олорор кыыл. Үс көрүҥҥэ арахсаллар: Pongo abelii — Суматра арыы хоту өртүгэр баар кыыл, Pongo pygmaeus — Калимантан арыыга баар кыыл уонна бу соторутааҕыта саҥа арыллыбыт биис — Pongo tapanuliensis — Суматра арыы хотугу-арҕаа Тоба диэн күөл тула тыаларыгар тарҕанан олорор. Аан дойду үрдүнэн маска ыттар эбисийээнэлэртэн ордук улаханнара. Сорох чинчийээччилэр кинилэри киһи кэнниттэн иккис өйдөөх кыылынан ааҕаллар.

Берлин зоопаркатын орангутана

Тас көрүҥэ

Орангутаннар улахан кыыллар, саастаах атыыр уһуна 1,5 м тиийэр, ыйааһына — 50-90 киилэҕэ дылы. Тыһылара быдан кыралар, уһуннара 1 м дылы, ыйааһыннара 30 50 киилэҕэ дылы. Калимантан орангутана Суматра киэниттэн улахан. Эттэрэ бөдөҥ, былчыҥнара сайдыылаах. Кэлин лабаалара кылгастар, илиҥҥэлэрэ уһуттар, бэрбээкэйигэр тиийэллэр. Түүлэрэ уһун, сэдэх, кыһыллыҥы-кугас өҥнөөх, санныгар уһун баттахтаах. Төбөтө улахан, кэтит сэбэрэлээх, уһун сүүстээх уонна өтө анньа сылдьар сирэйдээх. Саастаах атыырдар иэдэстэригэр сыа урдаах, уос уонна сэҥийэ бытыктаах.

Олоҕо, быһыыта-майгыта

Тыһы орангутана хаартыскаҕа түһээри кыйманар (Москва зоопарката).

Орангутаннар билигин Калимантан уонна Суматра ардах тыаларыгар эрэ олохсуйар кыыл. Олохторун барытын маска олорон атаараллар (илиилэрин далааһына 2 м тиийэр, уҥуохтарынааҕа уһун илиилээх). Маска олорорго аһары үөрэнэннэр ууну сэбирдэхтэртэн, көҥкөлөйтөн иһэллэр, эбэтэр түүлэриттэн салаан ылаллар. Сиргэ түһэр кэмнэригэр түөрт лабааларынан хаамаллар. Утуйалларыгар маска уйа оҥостоллор, сырыы ахсын саҥа уйаны. Сүрүннээн соҕотохтуу олороллор, оҕолор эрэ ийэлэрин кытта сылдьаллар, биирдэ эмэ икки тыһы сылдьара бэлиэтэнэр. Тыһылар бэйэ-бэйэлэрин көрсүһүүлэригэр холкутук сыһыаннаһаллар. Атыырдар биирдиилээн территорияларыгар олороллор, туора кыыллары сөбүлээбэттэр. Атын орангутан кэллэҕинэ хаһытыыллар-ыһытыыллар, мас мутуктарын алдьаталлар, ол көмөлөспөтөҕүнэ охсуһуу тахсар. Ол да үрдүнэн кинилэр эйэлээх кыыллар буолаллар. Орангутаннар сүрүннээн мас сэбирдэхтэрин уонна астарын сииллэр. Гориллалартан уратылара диэн үөнү-көйүүрү, сымыыты, сорох ардыгар чыычаах оҕотун да сиэхтэрин сөп. Суматра орангутаннарын бытаан лориларга бултууллара бэлиэтэммит. Ону таһынан мүөтү, эриэхэлэри уонна мас хатырыктарынан аһыыллар. Орангутаннар харбаабаттар уонна ууттан куттаналлар. Орангутаннар сүрдээх өйдөөх кыыллар, ас булуналларыгар араас сэби-сэбиргэллэри тутталлар. Киһи таһыгар хаайыллан сылдьаннар киһи хасаныытыгар үөрэнэллэр, сорохтор оннооҕор ууттан куттаммат буолаллар, төһө да сатаан харбаабаттарын үрдүнэн.

Сүтэр куттала

Орангутаннар сүтэр кутталга сылдьаллар. Сүрүннээн олорор сиригэр киһи мас кэрдиититтэн уонна айылҕаны алдьатыыттан сылтаан. Төһө да национальнай айылҕа парктарын арыйбыттарын тухары браконьердыы мас кэрдиититэ тахса турар. Атын кутталынан орангутааннар оҕолорун тутуу уонна көҥүлэ суох атыыга таһаарыы буолар. Ол кэмигэр орангутан ийэлэрин өлөрөллөр, оҕотун бэйэтиттэн араарбатын иһин. Суматра уонна Тапанул орангутаннар туруктара олус кутталлааҕынан ааҕыллар, Калимантан орангутана кутталга сылдьар.

Классификация

Чинчийээччилэр орангутаннары үс көрүҥҥэ араараллар, ол быыһыгар биир көрүҥ өссө үс биис-ууска араараллар. Калимантан орангутана (Pongo pygmaeus)

• Pongaeus pygmaeus (Калимантан хотугулаа-арҕаа олорор)
• Pongo pygmaeus morio (хотугулуу-илиҥ)
• Pongo pygmaeus wurmbii (соҕуруу-арҕаа)

Суматра орангутана (Pongo abelii) Тапанул орангутана ((Pongo tapanuliensis) 1997 булуллубут, туспа көрүҥүнэн 2017 билинниллибит))

Былыргы көрүҥнэр

• Рongo hooijeri (Вьетнам)
• Рongo weidenreichi (Вьетнам, Соҕуруу Кытай)
• Рongo palaeosumatrensis (Суматра)