От үлэлэригэр үөрэтии
Сахалар киэҥ сири-дойдуну баһылыылларыгар нууччалар кэлэн көмөлөспүттэрин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Кинилэр быһаччы көмөлөрүнэн хоту сирдэргэ олохтоох атын омуктары үтүрүйэн, сыҕарытан киэҥ сирдэри баһылыыллара кыаллыбыт.
Сир сахалар сүрүн баайдара буолар. Ол иһин сири оҥоруу, сиртэн барыһы ылыы үлэлэрэ бастакы миэстэҕэ турар буоллулар. Оҕо улаатан истэҕинэ бары үлэлэри баһылыыр санаата улаатан, эбиллэн иһэр. От охсуута ыарахан үлэҕэ киирсэр. Оту күнү быһа охсуу бэйэтэ ыараханын иһин, хотууру оҥостуу, таптайыы өссө ыарахан, дьоҕур-даах, сатабыллаах киһи кыайар, уустук үлэтигэр киирсэллэр. Хотууру кыайан оҥостубат, сатаан үчүгэйдик таптайбат, сытыылаабат киһи үчүгэй от охсооччу буолара кыаллымыан сөп. Аҕа уол оҕотугар кыра хотууру анаан оҥорон биэрдэҕинэ киниттэн үчүгэй киһи суох буолар. Үлэлиир тэрили оҕоҕо оҥорон биэрии үлэлииргэ баҕа санаатын үөскэтэн, үлэни оҥорууну кыайар кыаҕын улаатыннарар.
Оҕо от охсоругар икки харыс уһуннаах хотуур табыллар. Аҕата сытыылаан биэрэн истэҕинэ обургу да оҕо оту охсуон сөп. Үһүс кылааһы бүтэрэн бараммын аҕабын кытта уу отун охсуунан дьарыктанан от охсуутун үлэтин саҕалаабытым.
Хотууру таптайыы диэн ыараханын тэҥэ, уустук үлэ, чахчы дьоҕурдаахтар эрэ кыайаллар. От охсооччулар биригээдэлэригэр үлэлии сылдьан хотууру үчүгэйдик таптайары баһылаабытым олус туһалаабыта. Үчүгэйдик тапталлыбыт хотуур биитэ тыҥырах көхсү-нэн сыыйа тартахха долгуннурар, ханан да быстыбатах буолар. Биитин хататынан көннөрөн биэрэн истэххэ сытыыта оннугар түһэн иһэриттэн уһуннук сытыылаабакка эрэ оту охсуохха сөп. Үчүгэй хотууру өр кэмҥэ харыстаан илдьэ сылдьаллар. Хотууру кыһанан күн аайы таптайа сырыттахха сайын устата биитин кэтитэ биллэрдик көҕүрээбэт, ол иһин хотуур уһун үйэлэнэрэ ситиһиллэр.
От үлэтэ хотуурунан охсууттан саҕаланан баран көлөнөн оту оҕустарыыга тиийиэн сөп. Көлөнөн от оҕустарыыта ат көлөнү көрүүгэ-истиигэ тириэрдэринэн уратылара элбиир. Манна эмиэ хотуур сытыылааһына, оҥостуута эбиллэн биэрэринэн үлэ уусту-гурар. Оҕо кыра эрдэҕинэ кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үлэлии үөрэнэрэ эрэйиллэр. Тыа сирин тутаах үлэлэриттэн оҕо үлэлии үөрэнэр үлэтигэр от мунньуута киирсэр. Охсуллан куурбут оту кытыытыттан саҕалаан иһирдьэ диэки кыраабылынан хомуйа тардан, субууну оҥорууну саҕалааһыны обургу оҕо кыайар кыахтаах. Сатабыллаах төрөппүт оҕоҕо сөп түбэһэр кыра кыраабылы оҥорон биэрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтии улаханнык табыллар.
Үлэлиир тэрил сөп түбэһиитэ үлэҕэ үөрэтиини түргэтэтэрин тэҥэ, кыра үлэһит санаатын көтөҕөрө, тупсарара, үлэлиир баҕа санаатын улаатыннарара ордук туһалаах. Уол оҕо улаатан иһэн кыраабылын оҥосто, түспүт тиистэрин уларыта үөрэнэр кыахтанар. Кыраабыл уга киһи илиитигэр сүүрэлииринэн ханнык да саккааҕа суох буоллаҕына сатанар. Кыра устурууһунан анньан тэҥнээн баран шкурканан аалан кылааккайдаан биэрдэххэ чахчы табыллар. Хадьымал тэҥэ суоҕуттан үгүстүк кыраабыл тииһэ тостор, сороҕор түһэн хаалар. От мунньуу-тугар бэлэмнэниигэ кыраабыл тииһэ буоларга аналлаах хаппыт талахтары быһан эрдэттэн бэлэмнэнэ сылдьыыны уопуттаах аҕа оҥорон кэбиһэрэ туһалыыр. Сөп түбэһэр суоннаах хаппыт талаҕы хатырыгын быһаҕынан ыраастаан, уһунун кээмэйдээн кыра саппаас-таах гына быһан баран сиһигэр тутуллар өттүн кыратык суптурута кыһан баран үүтүгэр уган сэрэнэн саайыллар. Сиһиттэн быган тахсыбыт өттүн эрбиинэн быһар ордук. Онтон быһах уһугунан хайа анньан баран ытаһа саайыллар. Ытаһаны кытаанах мастан кыһан оҥоруллар уонна кыраабыл сиһигэр туора түбэһиннэрэн сэрэнэн саайыллар, оччоҕуна сис маһа хайа баран хаалбат. Саҥа оҥоруллубут тииһи атыттарга тэҥнээн, суптуччу соҕус кыһан баран быһан бэриллэр. Тиэхиникэнэн оту мунньууга ат көлөтүн мунньара эмиэ киирсэр. Атынан от мустарыы боростуой тиэхиникэни баһылааһыны тэҥэ, аты көрүүгэ-истиигэ үөрэтэн туһалыыр.
Урукку кэмҥэ оту кэбиһиигэ көлөнөн оту таһыы элбэхтик туттуллара. Оҕо от кэбиһиитигэр чэпчэки үлэлэриттэн саҕалаан кыттыһара табыллар. Онно аан бастаан оту тэпсии киирсэр. Сайыҥҥы улахан куйаас күҥҥэ от тэпсиитин эрэйэ биллэр. Сороҕор кыра да тыал үрбэт күнэ үүннэҕинэ от кэбиһээччигэ үчүгэйин иһин, от тэпсээччигэ абытай итии буолар. Оҕо утатара элбэҕиттэн сотору-сотору оту кэбиһээччи көмөтүнэн ууну иһэ сылдьара туһалыыр.
Көлөнөн оту кэбиһиигэ оҕус сиэтиитэ уонна бугул түгэҕин харбааһын диэн обургу оҕолор кыайар үлэлэрэ баар этэ. Икки оҕуһунан угаайылары тиэйэн тастахха от кэбиһиитэ тохтоло суох баран иһэр кыахтанар. От угуута диэн сыарҕаҕа бугуллары тиэйии ааттанар. Сыарҕаны сыһыары тартаран баран атырдьаҕынан бугулу түгэҕиттэн баһан сыарҕа үрдүгэр тиэрэ анньан тиэйиллэр. Үчүгэйдик сааһылаан оҥоруллубут бугултан аҕыйах от хаалыан сөп. Аан бастаан сыарҕа кэннигэр, онтон иннигэр бугуллары тиэрэ анньан ууруллар. Үһүс бугулу, ол бугуллар икки ардыларынан, үөһээ ууран батта-тыллар. Бугул угааччы уонна харбааччы көмөлөөн тиэйдэхтэринэ үһүс бугул ыһыллыбакка тиэллиэн сөп. Кылгас өтүүнэн ортоку бугулунан баттатан хам баайан кэбиһэллэр. Бугул түгэҕин харбааччы түргэнник хамсанан угаайылаах сыарҕа бара илигинэ харбаабыт отун сыарҕаҕа уура охсон биэрэн истэҕинэ бугул угааччыттан хаалан хаалбата ситиһиллэр. Күөллэр кыйыалара туруору баҕайы халдьаайы курдук буолааччылар, онно угаайыны туруору киллэрдэххэ эбэтэр таһаардахха эрэ табыллар. Сыарҕалаах угаайы иҥнэригэ түһэн оҕуннаҕына бугул ыһыллан хааларынан элбэх эбии үлэ тахсарыттан сэрэнии эрэ быыһыыр. Оҕус сиэтээччи угаайылаах отун аҕалан кэбиһиилээх от аттыгар тартаран баран өтүүтүн сүөрэн бэлэмнээ-битин кэбиһээччи тиэрэ анньан охторон сүөкүүр.
От үлэтин саамай түмүгэ оту кэбиһэн дьэндэтии буолар. Кэбиһиллибит от чиҥиириттэн улаханнык намтыырын иһин, төһө кыайалларынан үрдүк гына кэбиһэ сатыыллар. От кэбиһиитигэр үс суол уһуннаах уктаах атырдьахтары солбуйа сылдьан туһаналлар. От түгэхтиир диэн кылгас уктаах атырдьах ааттанар, от түгэҕин оҥорууга туттуллар. Онтон ортолуур диэн арыыйда уһун уктаах атырдьаҕынан туһанан оту түһүгэр диэри үрдэтиэххэ сөп. Бу атырдьаҕынан оту тиийэн уурбат буоллахха кыдама диэн өссө уһун уктаах атырдьаҕы туһанан от түһүн лаппа үрдэтэн таһаарыллар.
Онон бэйэлэрэ чааһынай хаһаайыстыбалаах ыалларга от үлэтэ тутаах үлэҕэ киирсэринэн уонна улаатан эрэр оҕону үлэлииргэ үөрэтиигэ улахан барыһы биэрэрин туһана сылдьаллар. (1,46).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.