Оҕону иитии икки өрүтэ
Киһи өйө-санаата былыргы дьыллар мындааларын быдан иннинэ улахан кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан киһи буолууну ситиспитин кэнниттэн, билигин даҕаны икки өрүттэнии туохха барытыгар үөскээн тахсарын тутуһа сылдьара эрэйиллэр. Биир сыыһа туттунуу киһини кыыл оҥорор быһыытын оҥорууга тириэрдэн кэбиһэрэ киһи быһыылаах буолуу бэрт кыраттан тутуллан сылдьарын биллэрэрэ онно олук буолар.
Дьон аан бастаан киһи оҥорор быһыылара хайдахтарын ырытан өйүн-санаатын үөрэппиттэр. Олус былыргы кэмнэргэ сахалар киһи өйүн-санаатын оҥорор быһыытыттан саҕалаан үөрэппиттэрин, ол кэмнэргэ “дьа” диэн тылы тутта сылдьыбыттара биллэрэр. Ол былыргы кэмнэргэ дьа диэн тыл киһи өйүн-санаатын үлэтин тэҥэ, оҥорор быһыытын эмиэ быһаарар суолталаах эбит.
Киһи оҥорор быһыытын олус былыргы кэмнэргэ “дьа” диэн тылынан ааттыы сылдьыбыттар. Дьа диэн тыл үгүс өйү-санааны быһаарар тыллары үөскэппитэ уонна оҥорор быһыыны бэлиэтиирэ, ону биллэрэр. Дьай, дьайыы, дьаабы, дьарык, дьаабылаабыт диэн киһи оҥорор быһыытын биллэрэр тыллар ол кэмҥэ туттуллар эбиттэр.
Дьай уонна дьайыы диэн тыллар киһи санаатын уонна санаа оҥорор дьайыытын быһаараллар. Онтон дьаабы, дьарык диэн тыллар киһи оҥорор быһыытын быһаарар суолталаахтар. Ол былыргы кэмнэргэ киһи өйө уонна оҥорор быһыыта “дьа” диэн биир тылынан холбуу быһаарылла, этиллэ сылдьыбыттар.
Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ киһи оҥорор быһыылара уонна санаа тус-туспалара арыллан улахан уларыйыы тахсыбыт. Ол иһин санаа диэн туспа, саҥа тыл үөскээн “дьа” диэни сорох өттүлэринэн солбуйан биэрбит. Бу тыл киһи санаата туспатын, инники бастаан иһэрин уонна оҥорор быһыыны салайарын быһааран олоххо киирбит.
Билигин сахалыы өй-санаа үөрэҕэ киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр буолан турар. “Ай” диэн тыл киһи санаатын биллэрэр, онтон айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарар уонна “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн куһаҕана элбээн тахсарын биллэрэр.
Киһи санаата элбэхтик хатыланнаҕына сайдан, мунньуллан иһиитэ үгэстэри үөскэтэр уонна тус-туспа арахсан куттарга мунньуллан, ууруллан иһэллэрэ быһаарыллар:
1. Санаа. Санаа салгын куту үөскэтэр.
2. Өй. Өй үгэстэртэн үөскүүр уонна ийэ кукка мунньуллан иһэр.
Санаа сайдан, күүһүрэн иһиитэ бу икки куттары үөскэтэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:
1. Санаа. Санаа олус чэпчэки, туохтан да иҥнибэт, хааттарбат уонна аһара түргэн, саныыры кытта ханна баҕарар сонно тиийэн иһэр. Ол иһин сахалар санаа сылдьар сирин Ол дойду диэн туспа арааран ааттыыллар. Санаа уларыйан хаалара түргэнин иһин, мунньуллар сирэ салгын кут диэн ааттанар. Бу кут киһини салайыыга кыттыһар уонна сүрүн уратытынан киһиттэн көтөн, баран хаалара буолар.
2. Өй. Үгэскэ кубулуйбут санаа өйү үөскэтэр. Санаа аан бастаан элбэхтэ хос-хос хатыланан баҕа санааны үөскэтэр, онтон салгыы умнуллубат буолууга – билиигэ кубулуйар. Киһи билиитин өссө хатылаан оҥорор кыахтанан үгэһи үөскэтинэр. Санаа киһи быччыҥнарын хамсатар кыахтанар, үгэскэ кубулуйар уонна өй диэн ааттанар буолар.
Өйдөөх диэн элбэх үгэскэ кубулуйбут санаалардаах диэн этиллэр. Дьон үгүстүк баҕа санааларынан салаллан сылдьыылара элбэхтик сыыһа-халты туттуналларын үөскэтэр. Кыыллар уонна көтөрдөр олохсуйбут үгэстэринэн салаллан сылдьалларыттан үйэлэрин уһуна мөлүйүөнүнэн сылларга тиийэр.
Санаа сайдан иһиитэ диэн элбэхтэ хатыланан үгэскэ кубулуйуута буолар. Үгэскэ кубулуйбут санаа өйү үөскэтэр уонна киһи ийэ кутугар мунньуллан ууруллар. Киһи ийэ кута үгэстэртэн хомуллар. Ол иһин сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иитэн, үөрэтэн биэриини туһананнар төрүт өйүн-санаатын үөскэтэн биэрэллэр.
Ханнык баҕарар тыынар-тыыннаахтар оҕолоро кыра эрдэҕинэ – оҕо диэн ааттанар, онтон улаатан истэхтэринэ хайаларын оҕото буолара быһаарыллан этиллэр. Бу биирдик ааттааһын оҕолор өйдөрө-санаалара, ийэ куттара хайдах иитиллэриттэн тутулуктанан тус-туспа уларыйан тахсарын быһаарар.
Киһи оҕото кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыыларга иитилиннэҕинэ эрэ киһи буолууну ситиһэрин арааран билии ирдэнэр. Сахалар бу өй-санаа сайдыытын уратытын быһааран оҕо ийэ кутун иитиигэ улахан суолтаны биэрэннэр ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕалаан үчүгэй быһыылары оҥотторон иҥэрэн иһэллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн оҕо ийэ кутун иитии икки өрүттэнэн тахсар:
1. Атаах оҕо.
2. Көйгө оҕо.
Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытар кыах баар буолла:
1. Оҕо бары араас баҕа санааларын төрөппүттэрэ толоро охсон биэрэн иһиилэрэ өйүн-санаатын атаахтык иитии өттүгэр халытар. Оҕо бары баҕата барыта туола охсон иһэрэ бэйэмсэх санаатын улаатыннаран кэбиһэн, бэлэмҥэ үөрэнэригэр тириэрдэр.
Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиигэ баай-мал ылар оруола олус улаатан, элбээн хааллаҕына атаахтатыы, бэлэмҥэ үөрэтии өйө-санаата улаатан тахсарыгар тириэрдэр. Аһара көрөн-истэн маанылааһын атаахтатыыны үөскэтэрэ оҕо тулуура, туттунар күүһэ аҕыйыырыттан өйө-санаата кыыл өйүн-санаатын диэки төннөрүгэр тириэрдэн сыыһа-халты туттунарын элбэтиэн сөп.
2. Көйгө оҕо диэн кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэммит оҕо ааттанар. Үлэни үлэлээһин оҕо тулуурун уонна туттунар күүһүн үөскэтэн, улаатыннаран киһи буолууну эрдэлээн ситиһэригэр тириэрдэр. Киһи буолууну ситиспит оҕо олоҕун салгыытын киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.
Тулуур, туттунар күүс оҕо киһи буолууну ситиһэригэр, киһилии быһыыланарыгар тириэрдэрэ “Үлэ киһини айбыта” диэн этии сүрүн өйдөбүлүн быһаарар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбуттара дьайыытыттан киһиэхэ өйө-санаата үөскээһинин буккуйуу олоххо киирбитэ. Бу буккуйуу түмүгэр оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн сыыһа өйү-санааны үөскэппиттэрэ. Өй-санаа үөрэҕин билбэт дьадаҥы дьон, ол кэмҥэ салайар былааһы ыланнар атеистар сыыһа үөрэхтэрин киэҥник тарҕаппыттара.
Бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан дьадаҥы дьон үлэлээбэт буолуулара аһара барбытыттан сэбиэскэй былаас эстибитэ. Оҕо өйө-санаата атаахтааһын диэки халыйыыта үлэ хаалыытыгар тириэрдэрэ аан маҥнай аймахтар, онтон омук эстиитин, симэлийиитин, атыттарга баһыттарыытын үөскэтиэн сөбүттэн харыстаннахха табыллар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулуга хас биирдии оҕо иитиитигэр биллэн тахсарыттан оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитии улахан суолталаах. (1,39).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.