Оҕону үлэлииргэ үөрэтии
Үлэни оҥоруу уустук, эрэйи үөскэтэр. Оҕо үлэлии үөрэнэригэр кыра да буоллар баҕа санаа баар буоллаҕына үлэҕэ үөрэнэрэ чэпчиир, бэйэтэ кыһанара улаатар, ол иһин уустук да үлэни баһылыыр. Бу олус туһалаах баҕа санааны үгэскэ кубулутан, оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон төрөппүттэрэ үгэһи иҥэрэн биэрдэхтэринэ, оҕо үлэһит буола улаатар кыахтанар.
Баҕа санаа киһини хамсатар, тугу эмэ оҥотторор. Оҕо бу үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтинэр, ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбистэххэ, атаахтата сырыттахха, оҕо баҕа санаата бэйэтин туһугар үлэлиирэ үөскээн, бэйэмсэҕэ сайдан чэпчэкини, бэйэтигэр туһалааҕы эккирэтэргэ үөрэнэн хааллаҕына, үлэлииргэ үөрэнэрэ баҕа санаатыгар сөп түбэспэккэ эрэйдэниигэ тэҥнэнэн хаалыан сөп.
Оҕо өйө-санаата сайдан иһэригэр маннык ураты үөскүүрүн сахалар билэн “Туһа киһитэ” диэн аналлаах үөрэҕи айаннар оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр туһана сылдьаллар. Бу кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөскээбит баҕа санаатын күүһүнэн үлэһит, хамсаныылары оҥорор үлэни сөбүлүүр буола улаатара кыаллар.
Ханнык баҕарар үлэни оҥорор хамсаныылары олус сэрэхтээхтик оҥордоххо эрэ тугу эмэ табатык, сатаан оҥорууга тириэрдэллэр. Ол иһин үлэһит сахалар "Нэмин билэн туттунуу" диэн үөрэҕи үөскэтэн туһана сылдьаллар. Бу үөрэх үлэни нэмин билэн үлэлээтэххэ, табан хамсаннахха, сыыһа-халты туттубатахха эрэ кыалларын, сатанарын быһаарар. Оҕо үлэҕэ аан бастаан атын улахан уопуттаах аҕа киһи көмөтүнэн туһанан үөрэтиллэрэ эрэ туһаны, үлэҕэ үөрэниини аҕаларын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Бэйэтэ үлэни сатаабат, сүрэҕэ суох, дьадаҥы киһи оҕону үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа кыра буолар.
Оҕону үлэлииргэ үөрэтиини төрөппүттэр эрэ табан, сатаан оҥорор кыахтаахтар. Үлэҕэ үөрэнии ыарахан оҕоҕо эрэйдэри үөскэтэр. Бэйэлэрэ үлэһит, илиилэрин араарбакка куруук үлэлии сылдьар төрөппүттэр оҕолорун батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтэллэрэ оҕоҕо ордук тиийимтиэтин туһаналларын тэҥэ, кыра, тулууру, туттунар күүһү үөскэтэргэ туһалыыр баттааһыны, ыгааһыны оҥорон биэрэр кыахтара улахана көмөлөһөр.
Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, уһун кэми ылыан сөп. Ол иһин кыра да буоллар, бу үөскүүр эрэйигэр тэҥнэһэр ыгааһыннаах буоллаҕына эрэ табыллар. Ийэ аһыныгас, харыстыыр санаата элбэҕиттэн оҕону бэйэтэ сатыыр үлэлэригэр эрэ үөрэтэр кыахтанар, дьиэ таһынааҕы үлэлэр хайдах табыгастаахтык, нэмин билэн үлэлэннэхтэринэ ордук табыл-лалларын, сатаналларын билбэтиттэн оҕону, ол үлэлэргэ үөрэтэр кыаҕа кыччыыр. Үлэлииргэ үөрэниигэ бэйэни аһынар санаа, атаах-тааһын аҕыйаатаҕына табыллар. Үлэ уратыларын, ыараханнарын хайдах кыччатары улахан уопуттаах киһи, аҕа этэн, көрдөрөн биэрэрэ оҕо үлэлии үөрэнэригэр хайаан да эрэйиллэр.
“Үлэ ыарахан” диэн сахалар мээнэҕэ эппэттэр. Уһун үйэлэргэ араас үлэни үлэлээн чахчы ыараханын, эрэйдээҕин билэллэр. Оҕону үлэҕэ көрдөбүлэ арыычча кытаанах аҕа үөрэтэрэ ордук табыллар. Үлэ уустуктарын, эрэйдэрин бэйэтэ билэриттэн үлэни хайдах үлэлииргэ көмөлөһөр кыаҕа улаатара улаханнык туһалыыр.
Үлэлииргэ үөрэнии аан бастаан үөрэтииттэн саҕаланара табыллар. Элбэх уопуттаах, бэйэтэ кыра эрдэҕиттэн элбэхтик үлэлээ-бит улахан киһи, аҕа аан маҥнай көрдөрөн, хайдах үлэлиири үтүгүннэрэн, билиһиннэрэн биэрбитин кэнниттэн, оҕо ону бэйэтэ үтүктэн үлэлииргэ үөрэнэрэ эрэйэ суох ситиһиллэр кыахтанар.
Оҕону үлэлииргэ үөрэтии икки өрүттэнэн тахсар:
1. Үөрэтии диэн атын, улахан уопуттаах киһи оҕону батыһыннаран, көрдөрөн биэрэн баран, “Мин курдук оҥор” диэн этэн үтүгүннэрэн оҥотторон баран өссө хатылаан чиҥэтэн биэрэрэ ааттанар.
2. Үөрэнии диэн оҕо бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайынан үлэҕэ үөрэнэрин этэллэр. Оҕо өйө-санаата, салгын кута сайыннаҕына, тулуура, дьулуура улааттаҕына бэйэтэ таба быһаарынан, баҕа санаатын үөскэтинэн баран үлэни оҥорууга үөрэнэр кыахтанар.
Үлэ хамсаныылара уустуктар, өй-санаа үөрүйэхтэри үөскэтэн, эти-сиини онно сөп түбэһэр гына уларыттаҕына эрэ таба хамсаныы-лары оҥоруу кыаллар, ол иһин үлэлииргэ өр кэмҥэ үөрэниллэр. Бары хамсаныылары барыларын нэмин билэн хамсаннахха эрэ үлэни табатык оҥоруу кыаллар. Хамсаныы күүһэ тиийбэт да буолбакка, өссө аһара барбакка, бу үлэни оҥорууга сөп түбэһэрэ хайаан да ирдэнэр. Аһара барар күүстээх уонна түргэн хамсаныылар үлэҕэ куһаҕаны оҥороллоро элбээн хаалыан сөбүттэн сахалар харыстанан “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи айан туһаналлар.
“Сыыдам хамсаныылаах” диэтэхтэринэ түргэн эрээри, табатык, үлэҕэ сөп түбэһэр сыыдам хамсаныыны оҥоруу этиллэр. Хамсаныы күүһэ үлэни оҥорууга сөп түбэһиитэ нэми тутуһууну үөскэтэр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ этин-сиинин табан хамсатара кыаллыбатыттан уонна өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн үлэҕэ бэйэтэ үөрэнэрэ кыаллыбат, ол иһин оҕону үлэҕэ үөрэттэххэ эрэ табыллар.
Оҕо үлэҕэ үөрэтиллэр. Улахан уопуттаах, сатаан, табан үлэлииргэ үөрэммит киһи, аҕа көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэриитин үтүктэн оҕо үлэлииргэ үөрэнэрэ кыаллар. Бу быһаарыы сахалыы таҥара үөрэҕин киһи быһыыта диэн хааччаҕын үөскэппит. Оҕо тугу барытын, үлэни эмиэ аан бастаан улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэннэҕинэ сыыһа-халты, аһара туттунара суох буолар уонна киһи быһыылаах буолууну ситиһэр кыахтанар. Тугу эмэ туһалааҕы оҥорбутуттан оҕо үөрэрин, дьоллонорун үөскэппит төрөппүт оҕото үлэһит буола улаатар кыахтанар. Дьолу билии үгэһи түргэнник үөскэтэриттэн өр кэмҥэ умнуллан хаалбат.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ туттар тэрил оҕоҕо анаан оҥоруллубута улахан оруолу ылар. Аҕа оҕотугар анаан туттар тэрили оҥорон эбэтэр булан биэрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтэр күүһэ биллэрдик улаатар. Оҕо бу туттар тэрили баһылыырга уонна табан туһанарга баҕа санаата үөскээтэҕинэ үлэҕэ үөрэниини кыайар кыахтанар. Аҕа диэн тыл оҕону үлэҕэ үөрэтэригэр улахан уопуттааҕы, аҕа саастааҕы биллэрэр суолтата улахан туһаны оҥорор. Оҕо бэйэтинээҕэр ордук уопуттааҕы, билиитэ-көрүүтэ элбэҕи батыһар, үтүктэр баҕа санааланарыттан үөрэҕи баһылааһына ситиһиилэнэрэ кыаллар.
Үлэ таҥнар таҥаһы киртитэр. Үлэҕэ үөрэтиигэ оҕо таҥна сылдьар таҥаһа улахан оруолу ылар. Таҥнар таҥас айылҕа кэмигэр уонна оҥоруллар үлэҕэ сөп түбэһэр буолара табыллар. Оҕо элбэхтик хамсанарыттан тиритэн, сылайан иһэрэ элбэҕиттэн үөрэтэр киһи кэтии сылдьара эрэйиллэр. Үлэлии сылдьан тиритиитэ туга эрэ улаханнык табыллыбатын, сөп түбэспэтин биллэрэр. Онно аан маҥнай таҥаһын көрүллэр, элбэх буоллаҕына көҕүрэтэн биэриэххэ сөп.
Оҕону тымныыга илдьэ сылдьарга, аны тоҥмотун тэҥэ, тиритэрин кэтээн көрүү эрэйиллэр. Тымныы кэмҥэ оҕо тиритэрэ ордук куһаҕан. Тиритии кэнниттэн тоҥуу, онтон тымныйыы тиийэн кэлиэн сөбүттэн үлэҕэ үөрэтэр киһи сэрэннэҕинэ, куруук кэтии, көрө сырыттаҕына үлэни оҥоруулара табыллар. Улахан тымныы кэмҥэ сыарҕаҕа олорон уһуннук айаннааһын оҕо тоҥоругар тириэрдэрэ. Урукку кэмҥэ тоҥмут оҕону “Кыратык сүүрэ, хаама түс” диэн этэллэрэ, сыарҕаттан түһэрэн хаамтараллара ордук туһалаах буолара. Көрө, кэтии сылдьан сылыйбыта биллэрин кытта сыарҕаҕа эмиэ олордон сынньаталлара.
Үлэ былыр-былыргыттан эрэйдээх диэн ааҕыллар. Сахалар бу уратыны оҕо иитиитигэр туһаналларын көйгө оҕо диэн ааттанар оҕо иккис өрүтэ баара биллэрэр. Көйгө оҕо диэн кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, тулуура улааппыт оҕо ааттанар. Үлэһит дьон оҕолоро үлэҕэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн көйгө оҕо буола иитиллэллэрэ улааппыттарын кэнниттэн туһалааҕа биллэн тахсар. Үлэлии үөрэммит, тулуура, дьулуура эбиллибит оҕо улааттаҕына бэйэтэ үлэлээн, булан-талан байыыны ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатар.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ сахалар “Оҕо атаҕа – ыт атаҕа” диэн этиини туһаналлар. Бу этии оҕо элбэхтик уонна түргэнник хамса-ныылары оҥорор кыахтааҕын быһаарар. Кыра эрдэҕинэ оҕо туһа киһитэ буолан ону-маны аҕалан биэрэриттэн, көмөлөһөрүттэн үөрэҕи ылынан үлэһит буола улаатар кыахтанар, бэйэтэ тугу туһалаабы-тыттан үөрэрэ үлэлииргэ үөрэҕи ылынан иһэрин түргэтэтэр. (1,50).
“Үлэ эрэйдээх” диэн этиллэр. Оҕо үлэлии үөрэнэригэр, тугу эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна санаатын көтөҕөн хайҕанара, кыра манньа да ылара эрэйиллэр. Үлэни оҥоруу ыараханыттан, кыаллан, табыллан испэтиттэн оҕо саллан, санаата түһэн хааллаҕына үөрэнэрэ аҕыйаан, сөбүлээбэтэ улаатан хаалыан сөп. Оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр үтүктэр, батыһар киһитэ баар буоллаҕына табыллар. Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолорун батыһыннара сылдьан үлэҕэ үөрэтэр кыахтара элбиир. Ол иһин үлэһит төрөппүттэр оҕолоро үлэһит буола улааталлара эбиискэ эрэйэ суох ситиһиллэр.
Улахан да киһи саҥа үлэни аан бастаан үлэлииригэр, бу үлэ уратыларыгар үөрэтиллэрэ хайаан да ирдэнэр. Хас биирдии үлэҕэ сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрин тутуһа сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Биир сыыһа-халты туттунуу оҥоруллан эрэр үлэни буортулуурун тэҥэ, араас дэҥ, оһол тахсан хаалыан сөп.
Баай киһи илиитинэн тутан-хабан тугу эмэ оҥороро аҕыйаҕыттан бэйэтин сыыһа-халты туттуммат курдук санаата олохсуйан хаалыан сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ кумааҕыны эрэ бэрийэллэриттэн, уруучуканан эрэ суруйалларыттан бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара аһара улаатан сыыһаны-халтыны, куһаҕаны оҥорбот курдук сананар буолан хаалбыттар. Киһи оҥорор быһыыта оҥоруллубутун кэнниттэн икки аҥы арахсан, икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын билбэт буолан хаалбыттар. Икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн куһаҕана элбэх тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыллара, киһи өйө-санаата, оҥорор быһыыта бэйэтэ икки өрүттэнэн тахсарыгар сөп түбэспэт, ол аата саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар.
Айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрэ манныктар:
1. Үчүгэй, туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу. Олоххо сайдыыны киллэрии туһалааҕы, барыһы киллэрэр саҥаны айыыны оҥордоххо эрэ табыллар, ол иһин үрүҥ айыы диэн ааттанар.
2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буортулааҕы айыы, хара айыыны оҥоруу буолан тахсан умнуллар, быраҕыллар дьылҕаланар.
3. Атыттар билбэт, оҥорбот быһыыларын, уратыны, саҥаны айыыны оҥоро сатааһын табыллыбакка, сатаммакка хаалара элбээн тахсан быраҕыллан иһэриттэн куһаҕаны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр.
4. Киһи айыыны, уратыны “үчүгэй буолуо” диэн сыыһа, быстах санаатыттан оҥоро охсубута куһаҕан буолан тахсара элбиир.
5. Айыыны, уратыны, дьон өссө билбэттэрин оҥоро сатаан тиэтэйииттэн, ыксааһынтан сыыһа-халты туттунуу элбээн үчүгэй да буолуон сөбүн куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһии үөскээһинэ.
6. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара этиттэн-сииниттэн туспа баран Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьаллара уонна тыыннаах киһи өйүн-санаатын угуйаллара, ыҥыраллара куһаҕан дьайыытыттан бэйэтин үйэтин кылгатан кэбиһэригэр тириэрдиэхтэрин сөп.
Бу элбэх өйдөбүллэртэн айыы диэн тыл биир эрэ үчүгэйдээҕэ арыллар, онтон атыттара бары куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр, олору элбэтэллэр. Ол иһин айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүллээх тыл буолар уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллара хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Бу туһалаах хааччаҕы билэн үөрэх министерствота “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны хайаан да тохтоторо эрэйиллэр.
Киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсал-лара хаһан да суох буолбаттар. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар киһи барыта тугу сөбүлүүрүттэн эбэтэр сөбүлээбэтиттэн тутулуктанан үөскээн иһэллэрэ хаһан да уларыйбат. Аныгы төрөппүттэр үөрэҕи “үчүгэй” диэн аһара арбааннар, оҕо улаатан иһэн үлэҕэ уонна бэрээдэккэ үөрэнэр кэмин суох оҥорон кэбистилэр. Оҕо улаатан эрдэҕинэ үөрэҕинэн; ааҕыынан, суруйуунан уонна уруһуйунан дьарыктааннар, олору эрэ соҥнооннор, оҕолор бэрээдэккэ уонна үлэлии үөрэнэллэрэ хаалан сылдьар. Оҕо үлэҕэ үөрэнэр кэмэ атаҕар туран хаамар кэмиттэн саҕаланан, туһа киһитэ буолан ийэ кутугар үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэр, онтон улаатан истэҕинэ араас үлэлэри үлэлииргэ үөрэтиллэр.
Сэбиэскэй былаас саҕана дьону барыларын үрдүк үөрэхтээһин диэн сымыйа этиини тутуһаннар үөрэҕи аһара ыытан кэбиспиттэрэ. “Сүөһү көрөөччү буолуоҥ” диэн үөрэҕи кыайбатах оҕону хомуруйуу баар буола сылдьыбыта бэйэлэрин үчүгэйдик сананар эдэрдэр тыа сирин үлэлэрин быраҕалларын үөскэппитэ.
Билигин ырыынак кэмигэр үлэ эрэ сайдыыны, тупсууну аҕалара быһаарыллыбытын кэннэ, үөрэҕи өрө тута сатааһын өссө да хаала илик. Кыайа-хото үлэлээччилэр элбэх барыһы ылаллара биллибитин да кэнниттэн, дьон сынньалаҥнык сылдьарга баҕа санаалара улаханыттан чэпчэки үлэни көрдүүллэрин аҕыйата иликтэр.
Оҕо үлэлииргэ баҕа санаатын хам баттаабакка эрэ үлэҕэ үөрэтии төрөппүт бэйэтэ оҥорон көрдөрдөҕүнэ, үтүгүннэрэн биэрдэҕинэ эрэ кыаллар. Бу уустук үлэни олоххо улахан уопуттаах киһи табатык ыытар кыахтанар. Ол иһин бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолоро үлэни сөбүлүүллэрэ уонна эрдэлээн баһылыыллара ситиһиллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар оҕону үлэҕэ үөрэтии сөп түбэһэринэн икки өрүттэнэр:
1. Оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр “Туһа киһитэ” оҥорон үлэлииргэ үгэстэри уонна баҕа санааны иҥэрэн биэрии туһалыыр.
2. Улаатан иһэр оҕо салгын кута сайдан иһэринэн бэйэтэ өйүнэн-санаатынан ылынан үлэлии үөрэниитэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара салҕанан баран истэҕинэ табыллар.
Үлэҕэ үөрэнии бу икки өрүттэриттэн сымыйанан үөрэтэр арҕааҥҥы үөрэхтэри батыһа, үтүктэ сатааһынтан оҕону туһа киһитэ оҥоруу уонна ийэ кутун иитии хаалан сылдьар. Оҕолор үлэлииргэ үгэстэрэ, баҕа санаалара суох буола улаатан хаалан эрэйдэнэллэр.
Оҕону үлэҕэ үөрэтии диэн элбэх баайы биэриигэ тэҥнэнэр уһун кэмнээх үлэ буолар. Элбэх оҕолоох үлэһит ыаллар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэллэриттэн бэйэлэрэ улааттахтарына үлэни кыайа-хото үлэлээн баайы үөскэтинэр, мунньунар кыахтаналлар.
Оҕону үлэлииргэ үөрэтии диэн эрэйдээх, кыра эрдэҕиттэн уһуннук дьарыктаннахха эрэ кыаллар ыарахан үлэ буолар. (2,22).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.