Оҕо өйө-санаата

Саха дьонун олохторун биир сүрүн сыалынан ыал буолан оҕо төрөтөн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн, иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы, бэйэни солбуйааччылары салгыы хаалларан иһии, киһи быһыытын тутуһан омук сайдыытын ситиһии буолар. Бу быһаарыы “Олох салҕанан иһэр” диэн этиинэн бэриллэр. Кэлэр көлүөнэлэр олоҕу салҕаан, салгыы илдьэн иһэллэрэ быһаарыллар.

Оҕо саҥа төрүөҕүттэн ыла улаатан киһи буолуор диэри олоҕор кэлэн иһэр уларыйыыларын саха дьоно олус таба бэлиэтээн тус-туспа кэрдиис кэмнэргэ араараллар:

1. Сахалар оҕо саҥа төрүүрүн кытта кыһыл оҕо диэн ааттыыллар. Бу ааты дьүһүнэ олус кыһыл буоларын бэлиэтии көрөн иҥэрбиттэр. Оҕо бу кэмҥэ олох кыамматын уонна көрүүтэ элбэҕин бэлиэтээн “Кыһыл оҕо көрүүтэ”- диэн арааран бэлиэтииллэр. Оҕо кыра бэйэтэ кыам­мат, төрөппүттэрин көрүүлэригэр-харайыыларыгар ордук наадыйар кэ­мигэр “кыһыл оҕо” диэн ааттанар.

2. Олорор оҕо. Оҕо этэ-сиинэ урутаан сайдан 6 ыйынан бэйэтэ олорору ситиһэр кыахтанар.

3. Хаамар оҕо. Оҕо киһи буолууну ситиһэр бастакы таһымынан биир сааһын ааһан иһэн атаҕар туран хаамары баһылыыра буолар.

4. Кыра оҕо. Өй-санаа күүскэ сайдыыта бу кэмтэн саҕаланар. Оҕо улахан киһи тугу оҥорорун барытын үтүктэ сатааһына, үгэстэрэ үөскээн ийэ кута сайдар. Кыра оҕо диэн арааран ааттааһын оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайда илигинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри ааттанар. Бу кэм сүрүн уратытынан оҕо тугу гыммытын, оҥорбутун үксүн умнан, бэйэтэ өйүгэр тутан өйдөөбөккө хаалар. Өйө-санаата ийэ кута хайдах хамсанарыттан, тугу оҥороруттан, быһыытыттан быһалыы үөскээн мунньуллан, үгэс буолан хаһан да умнуллубат буолар.

5. Обургу оҕо. Туһа киһитэ буолан көмөлөһөн, үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинии кэмэ. Обургу оҕо буолуу өй-санаа эбиллэн, салгын кута үөскээн иһиитин бэлиэтиир. Оҕо сар­сын тугу оҥоруохтааҕын умнубакка өйдүүр, бэйэтэ быһаарынан быстах дьыалаларын оҥорор буолуута өйө-санаата эбиллибитин биллэрэр. Бу кэмтэн ыла оҕо өйө-санаата үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билиигэ үөрэннэҕинэ улаатыар, улахан оҕо буолуор диэри баһылыан сөп.

6. Улахан оҕо. Алта сааһын кэнниттэн өйө-санаата, салгын кута күүскэ сайдан барар. Улахан киһи буолууну ситиһии саҕаланар кэмэ. Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар, салгын кута үөскүүр кэмэ улахан оҕо буолуунан ааҕыллар. Бу кэмҥэ төрөппүт оҕотун өйүгэр-санаатыгар улахан киһи буолууга дьулуһар өйү-санааны иҥэрдэҕинэ, эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх киһи буолуо этэ. Бу кэмҥэ оҕоҕо “Улахан киһи” буолуу өйдөбүлүн, төрөп­пүтүн үтүгүннэрэн, тугу барытын кини курдук оҥорорго, ол аата кини курдук буолуу өйүн-санаатын иҥэрии ирдэнэр. Төрөппүтэ түһэн биэрбэтэҕинэ оҕото улаатан иһэн кинини баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар ку­булутар кэмэ буолар. Бу кэмҥэ оҕо төрөппүтүн курдук буолуон баҕара саныыра ордук күүстээх кэмэ.

Киһи саҥа төрөөбүтүн кэнниттэн улаатан бэйэтин кыанар, өйө-санаата сайдан бэйэтэ көрүнэр буолуор, ол аата киһи буолууну ситиһиэр диэри оҕо диэн ааттанар.

Оҕо буолуу эмиэ кэмэ кэлэн истэҕинэ уларыйан иһиитэ этэ-сиинэ, өйө-санаата сайдыытыттан тутулуктанар. Оҕо улаатан, уларыйан иһиитэ өйө-санаата эмиэ эбиллэн улахан дьон оҥорор бары дьыалаларын сатыыр, кыттыһан иһиитин бэлиэтиир.

Улахан киһи буолууну ситиһии кэнниттэн үчүгэй киһи буолуу ирдэнэр. Улахан оҕо туох баар оҥорор быһыытын барытын табатык, үчүгэйдик оҥорор, бэйэтэ үчүгэй майгылаах буола улааттаҕына үчүгэй киһи буолууну ситиһэр.

Сахалар оҕо диэн тылы кыыллар оҕолоругар анаан эмиэ тутталлар. Арай бу оҕолору эһэ оҕото, ыт оҕото, кус оҕото диэн хайа кыыл оҕо­то буолалларын арааран этэллэр. Бары оҕолору биирдик ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр олоҕурар. Бары кыра оҕолор өйдөрө-санаалара тэҥ, аҕыйах буолуутун, барыларыгар салгын куттара сайда илигин, бары ийэ куттарын иитиигэ, үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтиигэ наадыйалларын саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн билэн итинник тэҥнэбилинэн быһаарбыттар.

“Оҕону кытта аахсыма”,- диэн этии баара оҕо өйө-санаата ситэ илигин, улахан киһи өйүгэр-санаатыгар өссө тиийбэтин араа­ран биллэрэр. Бу этии оҕо сыыһаны оҥорор бырааптааҕын, үөрэнэр кэмэ уһунун, сыыһан-сыыһан кэнники дьэ таба оҥорор буола үөрэнэ­рин быһаарар. Сыыһаны оҥорбут оҕону олус наһаа ыкпакка, үөрэнэр кыаҕын намтаппакка бу этии эмиэ туһалыыр. Туран бара охсоору үүтүн тоҕо түспүт оҕону тиэтэйбэт, ыксаабат, сэрэнэн туттар буолууга эбии үөрэтэн биэрии табыллар. Сыыһа туттан баран бэйэтэ буруйун билиммит оҕону мөҕүмүөххэ, ыгымыахха сөп.

Оҕо олус уһуннук үөрэнэрин, хас биирдии үөрэҕэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥнэҕинэ эрэ туһаны аҕаларын кэлин кэмҥэ ситэ аахсыбат буолуу үөскээтэ. Оҕо ахсааны, ааҕары, суруйары бил­лэр эрэ улахан үөрэхтээх курдук сананарын үөскэтии билбит билии­лэрэ кэлтэй баран хаалыытын таһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыанын, дьон майгыларын, олохторун үөрэтии букатын хаалан хаалла. Үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн эти-сиини эрчийии аҕыйаан оҕолор эт-хаан өттүнэн отой да мөлтөөн иһэллэр, үлэни кыайбаттар.

“Оҕо курдук буолума”,- диэн оҕо сыыһаны оҥорор, үөрэнэр быраап­тааҕын бэлиэтиир этиитин тэҥэ, оҕо улаатан улахан киһи буолуохтааҕын, оҕо буолан бүтүөхтээҕин быһаарар. Биһиги бу үлэбитигэр оҕо буолуу кэмэ чуолкай бүтүүтүн пааспары ылар кэминэн буолбакка, этэ­-сиинэ ситиитинэн быһаарабыт. Ол аата, кыыс оҕо ийэ, уол оҕо аҕа буолар дьоҕурдара ситэригэр оҕо буолан бүтүөхтээхтэр. Бу кэм кэ­лиитин ийэ, аҕа билэ-көрө сылдьаннар, оҕоҕо улахан киһилии сыһыаны олохтоотохторуна оҕолорун кытта сыһыаннара быдан иллээх, бэйэ-бэйэлэрин ордук өйдөһүөхтэрэ этэ.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕо ийэ кута, кыра, бэ­йэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр кэмигэр үгэс буолан үөскүүр. Ол иһин оҕону кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, был­дьаһыннара, сайыһыннара, охсорго, тэбэргэ үөрэтии – куһаҕаҥҥа үөрэтии буолар, куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөп. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи оҥоруу – “чээ”, куһаҕаны оҥоруу –“па” буоларын билэн араарара үөскүүр. Кыра оҕо оҥорор куһаҕан быһыылара ийэ кутугар иҥэн, ууруллан хаалбыттара, кэлин улаатан ба­ран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, куһаҕан, сыыһа быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп диэн Кут-сүр үөрэҕэ сэрэтэр.

Сахалыы киһи диэн тыл олус улахан суолталаах тыл. Саха дьонун оҕо туһунан этиилэрэ кини уһуннук иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ өйө-санаата киһи буола сайдарын быһаараллар. Кини өссө дьиҥнээх киһи буолара, улахан киһилии өйдөнөрө-санааланара бу өйү-са­нааны үөрэнэн ситистэҕинэ, бэйэтэ быһаарынан киһилии быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ кэлэр.

Улаатан өйө киирэн иһэр оҕону сахалар киһи быһыылаах, киһи буо­лан иһэр диэн бэлиэтээн этэллэр. Оҕо улаатан, өйө-санаата барыта киһилии, киһи быһыытын тутустаҕына эрэ, дьэ киһи, улахан киһи буолар. Оҕо киһи буолууга үөрэниитэ олус уһун кэми ылара итинэн быһаарыллар. Улаатан, өйө-санаата эбиллэн, бэйэтин тутта-хапта сылдьара төрөппүттэрин курдук буолан, бэйэтэ быһаары­нан улахан дьон дьыалаларын барытын оҥорор буолан барар. Быһалыы эттэххэ, улаатан, дьэ киһитийэн, киһи быһыылаах буолан, киһилии майгыннанан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буолан иһэр. Киһилии быһыыланар, үчүгэйи оҥорор, төрөппүттэригэр көмөлөһөрө, өйө-санаата эбиллэн иһэрин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран туһанара үчүгэй киһи буолары ситиһэн эрэрин биллэрэр.

Улахан киһи курдук этэ-сиинэ ситтэҕинэ, өй-санаа киирдэҕинэ, улахан киһи майгына майгыннаннаҕына – киһилии киһи дьэ биирдэ буолар. Сахалар өйдөбүллэринэн киһилии киһи буолуу диэни оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэн, бэйэтэ улахан киһи буолар кэмигэр биирдэ ситиһэр. Киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх кирбиитэ. Бу кирбиини ситиһии оҕо өйүгэр-санаатыгар улаханнык бил­лэр кыайыыта буолар.

Оҕо улаатан киһи буолууну ситиспитин, баһылаабытын бэлиэтинэн ыал, кэргэн буолуута ааҕыллар. Бу кэмтэн ыла саҕалаан оҕо өйө-санаата тосту уларыйан бэйэтэ кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр улахан киһи буолууну ситиһэр.

“Отох киһи отутугар диэри өйдөммөт” - диэн этии сорох киһи оҕо­тун өйүттэн-санаатыттан олус хойутаан тахсарын, улахан киһи өйө-санаата, ол аата, туох эмэ быһаарыыны ылынара кыаллыбатын, ханнык да дьыаланы оҥордоҕуна киһи оҥорбутугар маарыннаабатын, үрүҥү, хараны кыайан таба араарбатын бил­лэрэр.

“Киһилии быһыыны сүтэрбэт”,- диэн этии баара киһи буолан бүтүү эмиэ кэлиэн сөбүн бигэргэтэр. Бу этии киһи үйэтин тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ сырыттаҕына эрэ, киһи быһыылаах буоларын быһаарар. Олох ханнык баҕарар уустук, ыарахан да кэмнэригэр киһи быһыытын сүтэр­бэт буолуу киһиттэн эрэйиллэр биир сүрүн көрдөбүл буолар. Бу сүрүн көрдөбүлү толорор туһугар киһиэхэ тулуурдаах, өһөс буолуу, хаһан даҕаны, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да диэки аһара барбата, сиэри тутуһара ирдэнэр. Ол иһин киһи өйө-санаата хамсаан, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр туруктаах өйдөөх буоларын туһугар аан бас­таан ийэ кутун иитэн-үөрэтэн, сайыннаран бэриллиэхтээх. Төрөппүттэр бу быһаарыыны тутуһаллара буоллар оҕолоро улаатан киһилии быһыылаахтык сылдьалларын туһугар санаалара бөҕөх буолуо этэ.

Оҕо төрүөҕүттэн аналын быһыытынан олус уһун кэмҥэ, улахан киһи буолуор диэри үөрэнэн ситиһэр ситиһиитинэн, олоҕун сыалынан киһи буолуу, киһилии майгыланыы буолар. Киһи буолууну оҕо төрөппүт­тэрин быһаччы үтүктэн, кинилэр курдук буолар баҕа санааланан, тугу оҥорорун барытын кинилэр курдук оҥорон ситиһэр. Итинтэн салгыы киһи уһун үйэтин тухары киһилии майгынын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута кини кыайыыта, ситиһиитэ буолар. Киһи тыыннааҕын тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута - кини дьоло буолар уонна олоҕун сыалын ситиһиитинэн ааҕыллар.

Kырдьаҕас киһини анараа дойдуга атаарыыга: “Олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоллоохтук, уһуннук олордо...”- диэн этэллэр. Ол аата киһи быһыытыттан таһынан баран, сиэри кэһэн куһаҕан быһыылары оҥорбокко олоҕун уһуннук олорбутун билинэллэр.

Төрөппүттэр санааларыгар бэйэлэрин кыра эрдэхтэринээҕи өйдөбүл­лэрэ оскуолаҕа киириэхтэрин эрэ инниттэн саҕаланар. Ол иһин кини­лэр бэйэлэрэ кыра оҕо буолан сылдьыбыт кэмнэрин билбэттэр, дьонно­рун кэпсээннэриттэн эрэ истэллэр. Бу сыыһа санааларыттан оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эмиэ албынныы сылдьыахха сөп курдук саныыллар. Ол иһин “Кыра оҕо өйдөөбөт”, - диэн этиинэн салайтарыахтарын баҕараллар.

Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута үөскээн өйө-санаата олохсуйар  диэн  быһаарар. Бу кэмҥэ  чиҥник, чиэһинэйдик, албыннаабакка, бэ­рээдэктээхтик иитиллибит  оҕолортон  өйдөрө-санаалара  туруктаах, ту­луурдаах дьон улаатан тахсаллар. Туруктаах өй-санаа диэн сахалар билэллэринэн хаһан  да халбаҥнаабат, сыыһа-халты туттубат, аһара барбат өй-санаа буолар.

Билигин биһиги төрөппүттэрбитигэр оҕо улаатан истэҕинэ өйө-са­наата туруга суох буолан ылар кэмэ кэлэр диэн өйдөбүл иҥэн сыл­дьар. Бу өйдөбүл нууччалартан киирбит буолан, наукаҕа чугаһатан “Переходная возрасть” диэн тупсаран ааттыыллар.

Кэнники кэмҥэ оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн барыытыгар өйө-санаа­та уларыйар кэмин итинник туспа араарар буоллулар. Былыргы саха­ларга оҕо улаатыытыттан өйө-санаата тосту уларыйар диэн үөрэх баа­ра биллибэт. Ол барыта урукку кэмҥэ сахалар оҕолорун кыра эрдэхтэ­риттэн киһилии, чиҥник үөрэтэннэр өйө-санаата этин-сиинин сайдыы­тын эрдэлээн иһэрин ситиһэллэриттэн буолар этэ.

Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин ситии­титтэн эрдэлээн иһэр буоллаҕына, этин-сиинин уларыйыыларыгар өйө-санаата бэлэмнэнэриттэн, улаханнык оҕустарбакка эрэ аһарар. Бы­лыргы сахалар оҕолоро өйдөрүн-санааларын сайдыылара эттэрин-сиин­нэрин ситиитигэр сөп түбэһэллэриттэн кэргэн ылар кэмнэрин ула­ханнык аһарбакка эрэ, ыал буолууларын ситиһэллэр этэ. Бу быһыы ордук кыыс оҕолорго сыһыаннааҕын “Тыс үтүлүгүнэн бырах­тахха уйар буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ тахсар кыахтанар” диэн этии­лэрэ бигэргэтэр. Ол аата, кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиитин кытта эргэ тахсара хааччахтаммат, хайҕанар этэ.

Кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрии кэргэнин, эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрүгэр аналланар. Билигин аныгы наука телегония диэн ааттаан оҕо төрөппүтүн утумнуурун үөрэтэ сылдьар. Ону баара былыргы сахалар кырыллыбытынан кыыс эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрүн былыр үйэҕэ быһааран ыал буолуу үйэлээх үгэһэ оҥорон туһаналлар. Ол аата бэйэлэрин билинэр, сайдыылаах буор куттаах эр дьон ыраас кыыс оҕону эрэ ойох ылаллар.

Оҕо этин-сиинин сайдыыта өйүн-санаатын, билиитин таһымын эрдэ­лээн хааллаҕына итинник, “Переходная возрасть” диэн түргэнник ула­рыйыы кэмин охсуутугар киирэр. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сатаан ииппэккэ, атаахтатан, этэ-сиинэ улаатыытыттан хаалларан, хойутатан кэбиһэн баран, бу кэми буккуллан ылар кэмэ диэн тупсара сатаан ааттыыллар.

Оҕо улаатан бэйэтэ улахан киһи буолан барыытыгар этэ-сиинэ ула­рыйан эмиэ ситэр, хотор. Улахан киһи буолбут эт-сиин көрдөбүллэрэ уларыйаннар кини оҥорор быһыыларын оҥорууга күһэйэллэр. Бу эккэ-сииҥҥэ хайаан да кэлэр уларыйыытыттан өй-санаа хаалан хаалыа суохтаах. Ол барыта төрөппүттэр оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, кинилэр санааларыттан, тугу оҥороллоруттан олус тутулуктааҕын биһиги быһаара сатыахпыт.

Аныгы бэйэлэрин аһара билиммит төрөппүттэр ордук бэйэмсэх өйдөөхтөрүттэн-са­наалаахтарыттан, оҕолорун кыра оҕо курдук саныыллара улаатар. Кинилэр санааларыгар оҕолоро куруук кыра, тугу да быһааран билбэт, куруук көрө-истэ сырыттахтарына сатанар курдук. Кыра оҕо бэҕэһээ туох буолбутун умнан кэбиһэринэн туһанан хаһан баҕарар албынныы сылдьыахха сөп курдук саныы үөрэммиттэрин оҕолоро улааппытын да кэнниттэн уларытыахтарын баҕарбаттар. Маннык быһыы оҕо өйүн-санаатын уратыларын ситэ билбэттэн үөскээн тахсар.

Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран, бу өйдөр-санаалар тус-туспаларыттан киһиэхэ дьайыылара эмиэ икки аҥыларын билинэр. Кыра оҕону бэйэтэ өйдөөбөтүнэн туһанан куруук албынныы сырыттахха, “Төрөппүтүм албын” диэн өйдөбүлэ ийэ кутугар иҥэн хааларыттан, кэлин улаатан баран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына эбэтэр итирдэҕинэ таһыгар тахсан биллэр. Онтон киһи өйө көтөн, өйө баайыллан ылар кэмнэрэ биир эмэ түбэлтэҕэ син-биир тахсаллар. Бу кэмҥэ киһи ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар. Ол иһин төрөп­пүтүн кытта тапсыбата арыллан тахсар. Ийэ кутун дьайыыты­нан улаатан иһэн төрөппүттэрин кытта сөпсөспөтө ордук күүһүрэр.

Оҕо улаатан иһэн, бэйэтин өйө-санаата сайдан, төрөппүттэрин көрүүлэриттэн-истиилэриттэн босхолоно түһүөн баҕарар. Эмиэ бэйэтэ билэр сирдэригэр сылдьа да түһүөн, атын табаарыстарыттан хаалсан хаалымыан баҕара санаата элбэхтик киирэр. Этэ-сиинэ ситэн-­хотон барыыта кинини бэйэтин улахан киһиэхэ кубулутан иһэриттэн өйө-санаата хаалсымыан баҕарар. Өйө-санаата этин-сиинин кытта хаалсыбакка уларыйан иһиитин төрөппүттэ­рин бобуулара, көрүүлэрэ-истиилэрэ уонна ситэ үөрэппэттэрэ хааччахтыыр. Эт-сиин ситэрин кытта тэҥҥэ оҕо улахан киһи оҥорор бары быһыыларыттан хаалсымыан баҕа­рар санаата күүһүрэр.

Бу кэм оҕо бэйэтин улахан киһинэн билинэр кэмэ буолуо этэ. Төрөппүттэр оҕолорун сөптөөхтүк ииттэхтэринэ уонна үөрэттэхтэринэ, бу кэм ханнык да улахан хамсааһына суох салгыы баран иһэр.

Төрөппүттэр оҕолоро улаатан истэҕинэ, өйө-санаата уларыйан барыытын аахсыбаттарыттан уонна кыра эрдэҕинэ элбэхтик сымыйалыы сылдьыбыттара арыллан хаалыытыттан улааппыт оҕолоро кинилэри итэҕэйбэтэ үөскүүр.

Биһиэхэ оҕо кыра эрдэҕинэ үгүстүк албыннаан, сымыйалаан уонна манньалаан үөрэтии сайынна. Куруук аптаах, албын остуоруйалары, сымыйа кэпсээннэри оҕолоругар кэпсээннэр, оҕолоро аны ол кэпсээннэрин итэҕэйэр буола улааталлар. Кыра эрдэҕинэ куруук сымыйалыы, албынныы сылдьыбыттарын оҕолоро улаатан иһэн син-биир билэр. Ол иһин төрөп­пүттэрин итэҕэйбэтэ, эрэммэтэ үөскүүр, кэлин улаатан иһэн тапсыбата онтон саҕаланар.

Төрөппүттэр араас элбэх бобуулара, хаайа сатааһыннара барылара бэйэлэрин тустарыгар оҥорулларын оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ арааран билэр. Аһара бобуллар оҕо өйө-санаата сайдыыта бытаарар, билиэхтээҕэ хааччахтанар. Ол иһин бобуу оннугар үөрэтэн, такайан биэриини сахалар туһаналлар.

Оҕо төрөппүтүн итэҕэйэрин, эрэнэрин туһугар хаһан да, тугу да сымыйалаабат, албыннаабат, балыйбат ордук. Туох эмэ кыаттарбат да түбэлтэтигэр оҕоҕо быһааран биэрдэххэ бэйэтин кыаҕынан барытын өй­дүүр, ылынар. Бэйэҕит сымыйалаан, албыннаан үөрэтэн кэбиспэтэххитинэ оҕоҕут эһигини хаһан даҕаны албынныа, түһэн биэриэ суоҕа.

Саха дьоно оҕо кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибититтэн тутулуктаах өйүн-санаатын уратыларын “Атаахтык иитиллибит” эбэтэр “Атаах” диэн арааран аат­тыыллар.

Атаах оҕо сүрүн уратытынан ханнык да баҕатын, ол иһигэр быстах баҕа санаатын букатын кыайан туттуммат буола улаатар. Ханнык баҕарар баҕа санаатын төрөппүттэринэн толотторо үөрэммитэ, бэйэтэ сүрэҕэ суох буола улаатарын үөскэтэр. Бэйэтин баҕа санааларын атын дьонунан толотторорго үөрэммитэ, көрдөс майгыланарыгар ти­риэрдэр.

Атаах оҕо майгынын биир уратытынан атын дьону үтүктүүтэ ордук күүстээх. Бэйэтэ тугу эмэ толкуйдуура атаахтыырын күүһүттэн ситэ сайдыбакка хааларыттан уонна “Миэхэ эмиэ” баар буолуохтаах диэн бэйэмсэх өйдөбүлүттэн атын дьону олус үтүктэр. Тугу эмэ атыылаһар баҕа санаа киириитигэр “Ол дьоҥҥо баар, миэхэ тоҕо суох буолуохтааҕый?” диэн өйө-санаата баһыйан хайаан да үтүгүннэҕинэ эрэ табыллар. Ол түмүгэр бу, үтүктэр баҕатын толороору туох баар кыаҕын, албаһын барытын ууруон сөп.

Ийэ, аҕа баар-суох оҕолорун атаахтатан бары баҕатын толоро үөрэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ ханнык баҕарар баҕатын толотто­роору дьулуһара өссө улаатан иһэр. Баҕатын толоттороору ытыы-ытыы кыыһырыы, онон-манан куттааһын атаахтык иитиллибит кыра оҕо үгүстүк туттар ньы­матыгар кубулуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ бу ньымаларын туттара эмиэ эбиллэн биэрэр.

Оҕоҕо баҕа санаа хайаан да баар буолуо этэ. Киһи буолуу сүрүн бэлиэтинэн оҕо бары баҕа санааларын олох дьиҥнээх баар көрдөбүллэригэр тэҥнээн биэрэ үөрэниитэ буолар.

Арай кини баҕа санаатын туолуутугар атын дьон интэриэстэрин учуоттуурга  үөрэнэрэ ордук туһалаах. Бу көрдөбүл киһи буолууну ситиһиигэ, киһи быһыытын тутуһууга улахан суолталаах. Оҕо улаатан, улахан дьон коллективтарыгар киириитэ, өйө-санаата тосту уларыйыытын үөскэтэр. Бу кэнниттэн ойох ылыы эбэтэр эргэ тах­сыы, оҕо өйө-санаата атын дьон интэриэстэрин аны бэйэтигэр ылыныы­тыгар тириэрдэр. Атаах оҕо өйө-санаата эппиэтинэс улаатыытын кыа­йан тулуйбатыттан аныгы кэргэнниилэр арахсыылара кэлин кэмҥэ олус элбээтэ.

Россия дьоно советскай былаас сабыдыалынан үрдэрэн билигин даҕаны оҕолорун иитиигэ оччотооҕу майгыны салгыы баран иһэллэр. “Барыта оҕолор тус­тарыгар” диэн ыҥырыы атаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга тириэрдэргэ аналлааҕын иһин, аныгы ырыынак үйэтигэр хаалара эрэйиллэр.

Ырыынак кэмэ кэлбитэ отуттан тахса сыл буолла эрээри, оҕону иитии уонна үөрэтии ньымалара кыайан уларыйбакка сылдьаллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн “Барыта эн тускар” диэн атаахтатан, бэйэмсэх оҥорон үөрэтии салҕанан бара ту­рар.

Төрөппүттэр үтүө, мааны кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарар баҕаларыттан оҕолорун маанылаан, киэргэтэн, атаахтатан кэбиһэллэрэ урукку, сэбиэскэй кэмнээҕи үөрэхтээхтэр оҕолору үөрэтэллэриттэн салҕанан иһэр. Оччотооҕу оҕону иитии сабыдыалынан билигин эдэр ыччаттар бэрээдэктэрэ мөлтөөн, олоххо кыайан оннуларын булбаттар. Ол иһин билигин оҕону “Бэйэҥ баскын бэйэҥ харыс­таа”, “Эн улахан киһи буоллуҥ”, - диэн этэн үөрэтии  тарҕаннаҕына эрэ атаах оҕолор аҕыйыахтара. Улааппыт оҕоҕо бары эппиэтинэһи барытын иитии-үөрэтии түмүгүнэн бэйэтигэр биэрии эрэ эдэр дьон олоххо өссө дьулуурдаах, тулуурдаах буола улааталларын ситиһиигэ, сайдыыны-үүнүүнү тарҕатыыга тириэрдиэн сөп.

Оҕо улаатан истэҕинэ эппиэтинэс улаатан биэрэн иһиитэ киһи буолууну баһылыырын биллэрдик түргэтэтэр. (1,19).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: "Ситис", 2023. – 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үөрэх.