Бүөтүр I

Бүөтүр I ыраахтааҕы (нууч. Пётр I Вели́кий, Пётр Алексе́евич, ыам ыйын (бэс ыйын 9 к.) 1672 с. — тохсунньу (олунньу 8 к.) 1725 с.) — 1682 сыллаахтан 1721 сыллаахха өлүөр диэри Арассыыйа Илин (импиэрийэтин) баһылыга. Романовтар династияларын бэрэстэбиитэлэ, Алексей Михайлович уола.

1682 сылтан Москуба судаарыстыбатын ыраахтааҕыта (бастаан убайын Иван V (1682 — 1696) кытта бииргэ), 1721 сылтан — Арассыыйа импиэрийэтин бастакы импэрээтэрэ. Арассыыйа историографиятыгар сүҥкэн оруоллаах диэйэтэл быһыытынан биллэр.

Бөрүстүөлгэ олоруута

Бүөтүр 3,5 саастааҕар аҕата Алексей Михайлович өлбүтэ. Кини оннугар ыраахтааҕынан бастакы кэргэниттэн Мария Милославскаяттан улахан уола Фёдор III Алексеевич ыраахтааҕы буолбута. Бүөтүр Алексей Михайлович иккис кэргэниттэн Наталья Нарышкинаттан улахан уола этэ. Онон Наталья Кирилловна сарыысса уонна Нарышкиннар былаастан тэйитиллибиттэрэ.

1682 сыл муус устар 27 (ыам ыйын 7) күнүгэр 6 сыл ыраахтааҕылаабыт Федор III өлбүт. Федор Иван диэн 15 саастаах бырааттааҕа, ол эрээри кини ыарыһах буолан, ыраахтааҕы буолар кыаҕын саарбахтыыллара. Нарышкиннар онон туһанан тута түөрт сыл балыс Бүөтүрү ыраахтааҕы оҥоро сатаабыттара. Аҕалара өлбүт күнүгэр Бүөтүрү ыраахтааҕынан биллэрбиттэрэ, Федор өлөрүгэр Бүөтүргэ скипетр туттарбытын туһунан сурах тарҕаппыттара. Байаардар үгүстэрэ эмиэ Милославскайдары утараллара, Нарышкиннары өйөөбүттэрэ. Ол эрээри Москубаҕа байаардары утары стрелецтэр өрө турбуттара, Москубаҕа былааһы ылбыттара. Уустук балаһыанньа буолбута. Бөрүстүөлгэ олоруохтаах дьон биирэ кыратынан, иккиһэ ыарыһаҕынан охсуһар кыахтара суоҕа. Түгэни кинилэр эдьиийдэрэ царевна Софья Алексеевна быыһаабыта. Кини улахан өйдөөх дьахтар этэ, оно ыраахтааҕы дьиэ кэргэнин аатыттан стрелецтэри кытта кэпсэтии ыыппыта. Стрелецтэр бастаан Иваны бөрүстүөлгэ олордор санаалаахтар этэ, ол эрээри, кэпсэтии түмүгэр хайыы-үйэ ыраахтааҕынан биллэриллибит Бүөтүрү эмиэ ыраахтааҕынан, ол эрээри иккис ыраахтааҕынан хаалларарга сөбүлэспиттэрэ. Патриарх Иоаким Софьяны регент оҥорор туһунан этиитэ ылыныллыбыта.

Онон 1682 сыллаахха бэс ыйын 25 (от ыйын 5) күнүгэр Иван уонна Бүөтүр иккиэн тэҥҥэ ыраахтааҕыга бэргэһэлэммиттэрэ.