Россияҕа арыгыны утары охсуһуу

Россияҕа арыгыны утары охсуһуу аҥардастыы бобууну-хаайыыны туһанан ыытыллара киһи өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэт.

Арыгыны иһии сайдыыны, үөрэҕи-билиини баһылааһыны кытта тэҥҥэ кэлбитэ. Россияҕа арыгыны иһии саҕаланыыта сайдыыга, үүнүүгэ тардыһыы курдук өйдөбүллээҕэ уонна сыыйа-баайа эбиллэн испитэ.

Төһө эмэ ыраахтааҕы правительствота арыгыны утары охсуһууга туһааннаах дьаһаллары ылбатаҕын үрдүнэн дьон, үлэһиттэр үтүө баҕаларынан уонна сырдатааччылар ыстатыйаларынан өйөнөн арыгы иһиитэ аҕыйыыр кэмнэрдээҕэ. Өскөтүн 1863-1866 сылларга ыраас испиири нэһилиэнньэ дууһатын баһыгар сыл аайы ортотунан 4,55 литри испит эбит буоллаҕына, 10 сыл буолан баран -4,18, өссө 10 сыл буолан баран -3,32, 1893 сылга -2,46 литри испит. (1,25). Төһө эмэ бобуу-хаайыы государство өттүттэн суоҕун үрдүнэн дьон өйүн-санаатын сайыннарыы, арыгы киһиэхэ оҥорор куһаҕан сабыдыалын билэр уонна олохторугар туһанар буолуулара арыгы иһиитин лаппа аҕыйатар кыахтааҕа бу сылларга биллэн тахсыбыт.

19-с үйэ бүтүүтүгэр ыраахтааҕы правительствота арыгы-утах оҥоһуктарын оҥорон таһаарыыны уонна атыылааһыны бэйэтин илиитигэр ылан монополияны, аҥардастыы государство бас билиитин олохтообут. Правительство ити реформата арыгыны дууһа баһыгар иһиини тута элбэппит. 10-12 сыл устатыгар 1894 сылтан 1906 сылга диэри арыгыны иһии 2,98-тан 3,41 литргэ диэри, онтон 1913 сылга 4,7 литргэ диэри элбээбит.

1914 сыллаахха ыраахтааҕы правительствота арыгыны букатын бобор туһунан уурааҕы ылыммыт. Бу уураах олоххо киирбитин кэннэ арыгыны иһээччилэр чахчы аҕыйаабыттар. (1,30-39).

Арыгыны государство бобуутун кэнниттэн үлэһиттэр өйдөрө-санаалара чөллөрүйэн Улуу Октябрьскай революция ситиһиилэнэр кыаҕа улааппыт. Петроградка арыгылаах бадыбааллары халааһыны сатабыллаахтык салайыыттан уонна салгыы ыытыыттан ыраахтааҕы былааһа сууллубута. Кэмэ кэлэ илигинэ хараҥа, үөрэҕэ суох дьону эмискэ сырдыкка, үчүгэйгэ, күүс өттүнэн таһаара сатаабыт ыраахтааҕы былааһа эстибитэ. Өй-санаа төрүттэрин билбэт, таба сыаналаабат буолуу араас улахан хамсааһыннарга, өрө турууларга тириэрдэр кыахтаах эбитин ыраахтааҕы билбэтэ, өрө туруу кыайыытыгар тириэрдибитэ. Бу ыраахтааҕы сыыһатын 70 сыл буолан баран Сэбиэскэй былаас эмиэ хатылаабыта, аны «перестройка» хамсааһыныгар сыыйа кубулуйан Сэбиэскэй Сойуус үрэллиитигэр тириэрдибитэ.

Россияҕа дууһа баһыгар итирдэр утахтары иһии 1906-1910 сылларга 3,41 литр этэ. 1915 сылтан 1924 сылга диэри арыгыны бобуу кэмигэр суох буола сыспыта. Арыгыттан сылтаан ыарыылар, араас оһоллор хас эмэ бүк аҕыйаабыттара.

1925 сыллаахха кураанах сокуону көтүрбүт уонна арыгыны, итиэннэ атын да итирдэр утахтары атыылааһыҥҥа государственнай монополияны киллэрбит кэннэ, олору дууһа баһыгар иһии 0,88 литр буолбута. Сэбиэскэй былаас хайыы-үйэ 1926 сыллаахха РСФСР НКС «О ближайщих мероприятиях по борьбе с алкоголизмом» диэн уураах таһаарбыта. 1927 сыллаахха кулун тутарга «О мерах ограничения продажи спиртных напитков» диэн уурааҕы ылыммыта, онуоха арыгыны аҕыйах саастаах дьоҥҥо уонна итирик туруктаах сылдьааччыларга, ону тэҥэ буфеттарга итиэннэ культурнай-сырдатар тэрилтэлэргэ атыылыыры бобор туһунан этиллэрэ.

1932 сыллаахха, арыгы монополиятын киллэрбит кэннэ 7 сыл буолан баран, дойдуга итирдэр утахтары дууһа баһыгар иһии таһыма 1,04 литргэ тэҥнэһэрэ, 1950 сыллаахха, кураанах сокуону көтүрбүт кэннэ 25 сыл буолан баран, 1,85 литр кэриҥэ буолбута, биитэр 1913 сыллааҕар икки аҥар төгүл намыһах этэ. (1,42-49).

Арыгыны утары хайдах охсуһуохха сөбүн бары автордар билэр, таба суруйар курдуктар. Өй-санаа туруктаах, тулуурдаах, өһөс буолуута арыгыны аһара испэт буолууга олус туһалаах көрдөбүл буолара былыргыттан биллэр.

Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕун, хайдах олоруохтааҕын туһунан толкуйдаан көрүөхтээх. Хас биирдии киһи бэйэтин туһунан, бэйэтин чугас дьонун, аймахтарын туһунан кыһаныах уонна бу дьулаан алдьархайга «испэппин» диэн кытаанахтык этиниэх тустаах.

Арыгылыыр, арыгыны элбэхтик иһэр төрөппүттэр оҕолорун оҕо уонна эдэр саастарын, билииттэн итиэннэ арыйыыттан үөрүүлэрин, толору үчүгэй олохтон дьоллоох буолууларын сарбыйаллар. Оҕолору арыгыны утары олох кыра саастарыттан иитиэххэ наада. (1,132).

Киһи арыгыга тардыстыытын биричиинэтэ арыгы киһини өрө көтөҕөр курдук дьайарыгар буолар. Арыгыны испит киһи ордук хорсун буолбут курдук сананар, кини бары ыарахаттары уонна олох кыһалҕатын чэпчэкитик туоруох курдук саныыр. Итинник туругу мөлтөх уонна күүстээх санаата суох дьон ордук сөбүлүүллэр.

Соччо тэрээһинэ суох, аймалҕаны биитэр күүрүүнү кыайан тулуйбат дьон арыгыны иһэллэр дииллэр учуонайдар. Онуоха ким төһө намыһах таһымнааҕый да бэйэтин туругун итирдэр утахтары иһии көмөтүнэн чэпчэтэргэ ордук наадыйар. Ону-маны чэпчэкитик ылынар, хоргус, олоххо табыла суох, оҕо курдук, баар чахчыттан туоруур баҕалаах, олох кыһалҕаларыгар кыайан турууласпат, олору кыайан тулуйбат дьон да арыгыны иһиэхтэрин сөп. (1,177).

Дьон олохторо көнөн, ылар хамнастара улаатан истэҕинэ оҕолорун маанылыыр, атаахтатар санаалара эмиэ улаатар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр киэҥник туттуллубут «Барыта оҕо туһугар» диэн ыҥырыы атаах, барыта бэлэмҥэ үөрэммит оҕону улаатыннарар. Оҕону иитиини маанылааһын, атаахтатыы өттүгэр уларытыы өйдөрө-санаалара туруга, тулуура суох эдэрдэри улаатыннарыыга тириэрдэрин билигин да төрөппүттэр билэ иликтэрэ хомолтолоох.

Сэбиэскэй былаас кулуттуу өйдөөх-санаалаах, салайааччылар эппиттэрин «тук» курдук толорон иһэр дьону иитэн, үөрэтэн улаатыннарар этэ. Бу иитии барыта оҕо кыра эрдэҕинэ биир халыып детсадтарга, оскуолаларга аҥардас дьахталлар көрүүлэринэн-истиилэринэн ситиһиллэрэ. Ол иһин уолаттар өйдөрө-санаалара туруга суох, атаах, бэлэмҥэ үөрэммит дьон буола улааталлара уонна олоххо интэриэстэрин сүтэрэн арыгыга ыллараллара элбээбитин оччолорго таба сыаналаабат этилэр.

Оҕо өйө-санаата, сүрэ кыра эрдэҕинэ үөскээн олохсуйарын өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбут коммунистар табан сыаналаабаттара. Атаахтык иитиллибит оҕо тулуура, өсөһө тиийбэтиттэн арыгыга ылларара элбиирин аахсыбаттар этэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр арыгыны утары охсуһуу дьон олохторун, үлэлэрин барытын хабан киэҥник ыытылларын үрдүнэн арыгы иһээччилэр элбээн иһэллэрэ эдэрдэр атаахтык иитиллэллэриттэн тутулуктаах.

Арай сэбиэскэй психологтар улахан киһи өйүн-санаатын, арыгыга туохтан ылларарын табан сыаналыыр этилэр эрээри салайар былаас өттүттэн аҥардастыы бобуу-хаайыы эдэрдэр өйдөрүгэр-санааларыгар төттөрү охсууну оҥорорун аахсыбаттара.

Алкоголизм ыарыытыгар ылларбыт дьоннору билгэлиир үс бэлиэлэр манныктар:

1. Арыгыга тардыстыы күүһүрүүтэ, куруутун кыра-кыра да буоллар иһиэҕи баҕарыы.

2. Арыгы иһиигэ бэйэ хонтуруола сүтүүтэ, бэйэни кыайан туттуммакка элбэх арыгыны иһэн итирэн хаалыыга тиийии элбээһинэ.

3. Итириктээһин кэнниттэн нөҥүө күнүгэр «абырахтаннахха» эрэ сатанар курдук буолуу.

Бу барыта киһи арыгы кулута буолбутун туоһулуур чинчилэринэн көстөллөр. (2,9). Бу биричиинэлэр барылара өйө-санаата туруга суох, өсөһө, тулуура тиийбэт дьон арыгыһыт буолалларын быһаараллар. Оҕону өһөс, тулуурдаах буолууга үөрэтии сэбиэскэй кэмҥэ суох буолбута, оннооҕор өһөс диэн тылы куһаҕан өйдөбүллээх диэн туттубат буола сылдьыбыттара, олус былыргы кэмнэртэн ыла баар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун букатын да иһиллибэт оҥоро, бу өс хоһооно кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ төрүт буоларын умуннара сатаабыттара.

Сэмэй киһи арыгыһыт буолбат, кини хас биирдии хаамыытын сыаналыыр. (2,47). Бу этии киһи өйүн-санаатын күүһүнэн бары оҥорор быһыытын кыайа-хото салайынар кыахтаах буоллаҕына арыгыһыт буолбатын быһаарар.

Аҕа дойду сэриитин уонна улахан курааннар кэннилэриттэн дьон олоҕо сыыйа көнөн, ылар дохуоттара улаатан барбыта. Хомойуох иһин олох тупсуутун бэлиэтинэн арыгы иһиитэ буолбута уонна эмиэ хаалсыбакка улаатан барбыта.

Иллэҥ кэмнэрин хайдах туһалаахтык атааралларын билбэт, олоххо тугу эмэ ситиһиигэ, үлэлэригэр-хамнастарыгар, оҕолорун иитиигэ кыһаммат дьон көрү-күүлэйи батыһаннар арыгыһыттарга кубулуйаллар. (3,26). Маннык өйдөөх-санаалаах дьон кыра эрдэхтэринэ хайдах иитиллибиттэрин, көрүллүбүттэрин сэбиэскэй кэм саҕана чинчийэн үөрэппэттэр этэ.

1983 сыллаахха сылга биир киһиэхэ тиксэр алкоголь Россияҕа 20 лиитэрэҕэ тиийбитэ. Арыгы иһиитэ аһара баран дьон өйө-санаата, доруобуйата кэхтиитигэр тириэрдэр кэмэ кэлбитэ биллибитэ. 1985 сыллаахха ыам ыйыгар ССКП КК «О мерах по преодолению пьянства и алкоголизма» диэн постановленията тахсыбыта. (3,9).

Сэбиэскэй былаас кэмигэр арыгылааһыны утары бары бүттүүн охсуһа сатыыллара атын хайысханан барар этэ. Арыгы атыылааһынын хааччахтааһын, күүһүлээн аҕыйатыы, талону олохтооһун, сыанатын аһара үрдэтии үспүкүлээннээһини уонна самогону оҥостууну үөскэппитэ, дьон дьиэлэригэр саһан сылдьан арыгылааһыннара дэлэйбитэ. Дьиэлэригэр арыгылааччылар кыра оҕолорун арыгы иһэргэ үөрэтэллэрин, үтүктэргэ холобур буолан көстөллөрүн, ол кэмҥэ аахсыбаттар этэ. Арыгы иһээччилэри күүһүлээн туран ЛТП-га ыытан хаайыы арыгыны испэт буолууга үөрэтэр күүһэ кырата.

Бу сэбиэскэй кэмнээҕи автордар кэнники кэмҥэ арыгылааһыны утары охсуһуу биллэр туһаны аҕалбатаҕын бэлиэтээбиттэрэ. Кинилэр санааларыгар арыгылааһыны утары охсуһууну тосту уларытыы эрэйиллэр уонна маннык хайысхаларынан барара буоллар туһаны аҕалара элбиэ этэ диэн этэллэр:

1. Дьон олохторун тупсарыы, культураларын үрдэтии.

2. Кытаанах, үрдүк кыраадыстаах арыгылары аҕыйатыы, мөлтөх, кыра кыраадыстаах арыгылары, пиибэни дэлэтии уонна арыгы иһэр сирдэри элбэҕи арыйыы.

3. Оҕолорго арыгыны утарар үөрэҕи киллэрии. (4,59).

Сэбиэскэй былаас сыыһа олоҕор үөрэммит кырдьаҕас көлүөнэ дьон билигин даҕаны арыгыны аҥардастыы бобон эрэ кыайыахха сөп диэн быһаччы санааларын уларыта иликтэр. Сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэригэр арыгыны кытта охсуһуу эмиэ сөп түбэһэр. Арыгыны кытта охсуһууга бобууну-хаайыыны кэмнээн туһанан туран, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн арыгы куһаҕанын биллэрэн, үөрэтэн, өйдөрүн-санааларын туруктаах, тулуурдаах, ол аата өһөс, кытаанах майгылаах буола улааталларын ситиһии буолар.

Россияҕа арыгыны кытта охсуһуу билигин даҕаны баран иһэр. Сэбиэскэй кэмтэн уратыта диэн бобуу, хаайыы арыыйда аҕыйаан, арыгы ханна баҕарар көҥүл атыыланара элбээн турар. Арай туспа турар аналлаах арыгы иһэр дьиэлэри тэрийэн дьон дьиэҕэ-уокка арыгылааһыннарын суох оҥоруу өссө да кыалла илик.

Билигин Россияҕа арыгыны иһии сылга биир киһиэхэ 18 лиитэрэҕэ тиийэн турар. (5,6). Бу олус элбэх, киһи доруобуйата нэһиилэ тулуйар нуормата буолар. Арыгыһыт дьон оҕолоро өйдөрө-санаалара мөлтөх буола төрүүллэрэ дакаастаммыт чахчы. Россия дьоно эстэр, симэлийэр суолга бэйэлэрэ киирэн эрэллэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Углов Ф.Г. Өйү-төйү албыннатан үлүгэргэ түбэһии / Ф.П.Ефимов тылб.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1986. – 208 с.

2. Турнин Х.Х. Арыгы содула. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985. – 48 с.

3. Сергучев И.Е. Всем миром против пьянства. – Якутск: Кн. изд-во, 1987. – 48 с.

4. Пахомов А.К., Пахомова М.А. Тяжелые последствия и противостояние. – Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1993. – 64 с.

5. «Кыым» хаһыат. Атырдьах ыйын 20 күнэ 2009 с.