Саат куттарыыта
Саат диэн киһи быһыылаах киһи кыбыстар, туттунар куһаҕан санаата, онтон хаһан да оҥорбот куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыта, сааттаах диэн ааттанар. Саатыы, кыбыстыы оҕо тулуурун, туттунар күүһүн сайыннарарын, бөҕөргөтөрүн уонна кыбыытын кыана сылдьарыгар түргэнник үөрэнэригэр көмөлөһөрүн, киһи буолууну ситиһэрин төрөппүттэр кыра оҕо иитиитигэр табан туһаныа этилэр.
Саатыы, кыбыстыы киһи буолуу үөрэҕин биир тутаах салаата буолар уонна киһи кыылтан улахан уратытын, куһаҕан быһыыттан саатарын, кыбыстарын биллэрэр. Оҕо улаатан иһэн саатарыттан, кыбыстарыттан туттунар күүһэ улаатарыттан куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр, кыбыытын кыанара олохсуйан киһи буолууну ситиһэр уонна киһилии быһыыланар кыахтанар.
Сахалар былыр-былыргыттан эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарын таба өйдөөн олохторугар туһанар эбиттэрин саат куттарыыта диэн аналлаах төлөбүр баара быһаарар. Ойох ылыах буолан албын-наан кыыстарын ылан туһанааччылар оччолорго эмиэ баар эбиттэрин, бу саат куттарыыта диэн төлөбүр баара биллэрэр. Эр киһиэхэ албыннаппыт кыыс баайыттан-малыттан тутулуктанан, бу саат куттарыыта диэн эр киһи төлүүр төлөбүрэ тус-туспа кээмэйдээх уонна улахан төлөбүр буолар эбит.
Урукку кэмнэргэ сахалар өй-санаа, Кут-сүр үөрэҕин олохторугар туһанар эрдэхтэринэ удьуордааһын уонна утумнааһын диэн үөрэхтэри кытаанахтык тутуһар эбиттэр. Бу кэмҥэ ыраас кыыс оҕо эр киһини удьуордуур уонна утумнуур оҕону төрөтөрүн билэн кыыһы кыһанан харыстыыллара уонна ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн туһаналлара.
Кийиит кыыс оҕо эр киһини, кэргэнин утумнуур, ол аата эр киһи сайдыылаах буор кутун ылыммыт оҕону төрөтөрүгэр бэлэмин, ол аата ырааһын сүтэрэ илигин биллэр ааттаах-суоллаах аҕа уустарын уол оҕотун аймахтара кытаанахтык ирдиир этилэр.
Кыыс оҕону кыра эрдэҕиттэн улаханнык харыстыыллара, “хара харахтаахха көрдөрбөккө” иитэн, үөрэтэн улаатыннараллара, ийэ буолар аналын урут-бастаан өрө туталлара, көрө-истэ сылдьаллара. Эргэ таҕыстаҕына кэргэнин, эр киһини утумнуур, киниттэн бэриллибит буор куттаах оҕону төрөтөрүн туһугар кыыһын бэйэтэ харыстана сылдьарыгар иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ.
Айылҕа бэйэтэ эр киһи утумун салгыырга аналлаах бэлиэни кыыс оҕоҕо анаан оҥорбут. Ол чараас бүрүөһүн кыыс оҕо ырааһын, атын эр киһилиин сылдьыспатаҕын биллэрэр ураты бэлиэтэ буолар. Атын эр киһилиин эрдэ сылдьыспыт дьахтар эргэ таҕыстаҕына эр киһитин утумнуур оҕону төрөппөтүн сахалар былыр-былыргыттан билэллэрэ уонна олохторугар туһаналлара, кыыс оҕону улаханнык харыстыыллара, сааһын ситтэр эрэ сайдыылаах буор куттаах эр киһини талан ылан эргэ биэрэн, “оннун буллара” охсоллоро.
Утум диэн эр киһи буор кута, хамсааһыннары, хамсаныылары оҥорор кыаҕа, дьоҕура, талаана, үлэни-хамнаһы кыайара кэлэр көлүө-нэлэригэр бэриллиитэ ааттанар. Буор кут өй-санаа түмсүүтэ буоларынан эр киһи сиэмэтин кытта бэриллэн дьахтар киэлитигэр киирсэн хаалан баран төһө эмэ өр кэмҥэ сылдьыан сөп.
Төрөппүттэрэ уонна эр дьон кыыс оҕону харыстыыр аналлаахтар. Аата-суола түспүт кыыс киһилии киһиэхэ кэргэн тахсарыгар ыара-ханнар, уустуктар бааллара кыыс оҕо харыстанарын күүһүрдэн биэрэллэр этэ. Билигин аныгы үйэҕэ сэбиэскэй былаас Россия дьонугар оҥорбут олус улахан куһаҕанынан, ыал буолуу үгэстэрин хаалларан дьахталлар көҥүллэринэн, бэйэлэрэ талбыттарынан кэргэн тахсалларын олоххо киллэрэн, эр киһи буор кутун харыстаабат буолууну үөскэппитэ буолар. Өй-санаа туохтан да иҥнибэт, хааттарбат, тугунан да тутуллубат, тиийиэхтээх сиригэр тиийэн хаалар, ол иһин чараас эрэһииҥкэни туһана сылдьыҥ диэн этэннэр кыыс оҕолору барыларын албынныы сылдьаллар. Бу өй-санаа халыйыытыттан сэт үөскээн билигин Россияны баһылыыр нуучча омук эстэрэ, симэлийэрэ кэлэн иһэр. Ыал буолуу үгэстэрин тутуһа сылдьар Кавказ уолаттара уонна мусульманнар күүстээхтэрэ, эрчимнээхтэрэ эр киһи сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин тутуһа сылдьалларыттан улахан тутулуктааҕын өй-санаа үөрэҕэ быһаарар.
Буккуллубут буор куттаах эдэрдэр үлэни-хамнаһы кыайбаттара биллэр, үлэлии үөрүйэхтэрэ суоҕуттан кыайан уустук хамсаныылары оҥорботторо, хамсаныыларга сүрэҕэ суохтара элбээн иһэр. Эдэрдэр буор куттара буккуллуутуттан, мөлтөөһүнүттэн ааспыт үйэ 60-с, 70-с сылларыгар элбэх саха тустууктара оҥорбут ситиһиилэрин аныгы уолаттар ситиһэр кыахтара билигин суох буола мөлтөөтүлэр.
Сиппит кыыс оҕолор уолаттары кытта бииргэ уһуннук үөрэниилэрэ, күүлэйдииллэрэ, арыгы иһэллэрэ, элбэх сыыһалардаах “айыыны оҥор”, “айыы үчүгэй” диэн албын үөрэх сабыдыалыттан өссө улаатан бары айыыны оҥоро охсор санаалара аһара барарыттан кыыстарын харыстаабат буоллулар, уһуннук үөрэтэр оскуолалары күүлэйдии үөрэммит эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэр.
Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыытыттан дьон дьадаҥылар өйдөрүнэн-санааларынан буккуллуохтарын иннинэ кэргэн тахсар кыыс оҕо ити бэлиэтин араас ньымаларынан туһанан бэрэбиэркэлии сатыыллара. Уруу кэнниттэн ыраас кыыһы кэргэн ылбыттарын бэлиэтин хаан буолбут орон таҥаһын дьон көрөр сиригэр ыйыыллара эбэтэр төрөппүттэрэ этэр тылларын ылыналлара. Оҕо улаатан истэҕинэ кими утумнаабытын, буор кутун иҥэриммитин хамсаныылары хайдах оҥороруттан көрөн үөрэтэн билэ сатыыллара, сыыдам хамсаныылардаах диэн хайгыыллара.
Саат куттарыыта диэн эдэр кыыһы кэргэн ылыам диэн албыннаабыт, ырааһын ылбыт эр киһи төлүүр төлөбүрэ ааттанар. Бу төлөбүр улахан кээмэйдээҕиттэн эр киһи кыыһы албынныыра суох буоларын былыргылар үөскэтэн туһаналлар эбит.
Биһиги билигин кыыс оҕону уһуннук үөрэтэр уонна үлэһит оҥорор санааҕа үөрэнэн хаалбыппыт, онтон ийэ буолар айылҕаттан аналын хойутатар буоллубут. Оҕо эрэ баар буоллун, ким курдугун, кимиэхэ маарынныырын, кими утумнаабытын сэбиэскэй былаас куһаҕан сабыдыала хаала илигиттэн улаханнык аахайбаппыт. Кут-сүр үөрэҕин тутуспаппытыттан саҥа төрөөбүт оҕо эр киһи удьуорун уонна утумун салгыыр аналлааҕын хаалларан сылдьабыт.
Сэбиэскэй былааска дьадаҥылары өрө тутуу сабыдыалынан Россия дьонун генофондалара билигин олус улаханнык дьадаҥылар мөлтөх буор куттарынан буккуллан сылдьаллар. Чэпчэки үлэттэн ураты ханнык да үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээһин, ыарахан спордунан дьарыктаныы билигин кыаллыбат кэмэ кэлэн хаалла. Атын омуктартан кэлии үлэһиттэр элбээһиннэрэ уонна нууччалартан улахан тустууктар суохтара ону бигэргэтэр.
Аймахтар уонна омук сайдыытыгар куһаҕан сабыдыалы оҥорор дьахталлар көҥүллэринэн эргэ тахсыылара үөскээбитэ көннөҕүнэ, урукку оннугар түстэҕинэ эрэ омук сайдыыны ситиһэрэ табыллар. Ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрии эрэйиллэр.
Төрөппүттэр оҕолоро хайаларыгар ордук маарынныырын көрөн быһаара сатыыллар. Бу быһаарыы итэҕэс, эт-сиин удьуордааһынын эрэ быһаарар, онтон буор кут бэриллиитин утумнааһын үөскэтэрин өй-санаа үөрэҕин хаалларыыттан быраҕан сылдьабыт. Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэрэ икки өрүттэнэр:
1. Эт-сиин кэлэр көлүөнэҕэ бэриллиитэ тас көрүҥэ маарынныыр диэн ааттанан удьуордааһыны үөскэтэр.
2. Утумнааһын диэн буор кут, өй-санаа бэриллиитэ. Утума суох төрөөбүт оҕолор кими маарынныыр үлэһит, күүстээх-уохтаах буолал-лара биллибэт. Элбэх эр киһилиин сылдьыспыт дьахталлар сатаан хамсаммат, саҥарбат, даун оҕону төрөтөллөрө билигин элбээтэ. Оҕо дьиэлэрэ, бу даун оҕолорунан туолан тураллар.
Аныгы кыыс оҕо эр киһиттэн тутулуга суох буолан иһэр, бэйэтэ үлэлээн-хамсаан олоҕун оҥостунар кыаҕа улаатта эрээри, кими төрөтөрүн эрдэттэн билэрэ ирдэнэрэ хаалан хаалбат. Дьахталлары көҥүллэринэн ыыппыт омуктар сотору кэминэн эстэр, симэлийэр дьылҕаланаллар. Мөлтөх буор куттаах эдэрдэр үлэни-хамнаһы кыайбаккалар кэлиилэргэ баһыттаран, туоратыллан барыылара, бу омугу эстэр, симэлийэр суолга киллэрэр.
Генофонда диэн эт-сиин туруга, удьуора ааттанар. Буор кут бу быһаарыыга киирсэн уларыйыылары, эбиилэри, мутациялары үөскэтэн киллэрэр буолуон сөп. Аныгы наука киһи өйүн-санаатын, куттарын кыайан быһааран, арааран билэ илик. Арай сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ, бу куттар уратыларын таба быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
Дьахталлар оҕолорун туһугар олох араас ыараханнарын тулуйар кыахтаахтар. Сорохтор ыарыһах оҕолорун үйэлэрин тухары көрөллөр-истэллэр. Биир эмэ оҕолоох дьахталлар омук ахсаана эбиллэригэр туох да туһаны оҥорботтор, аһара көрөн-истэн маанылаан, атаахтатан кэбиһэллэрин тэҥэ, ыарыһах оҕону эмтээн-томтоон ыалы аҥардастыы ночоокко эрэ түһэрэллэр, ол иһин ыалларга элбэх оҕолоох буолуу оҥорор барыһа, улахан туһалааҕа быһаарыллан тахсар.
Кыыс оҕо олоххо аналын таба сыаналааһын дьонтон хайаан да эрэйиллэр. Дьахталлары талбыттарынан, көҥүллэринэн ыыппат мусульманнар аан дойду үрдүнэн сайдан, ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэллэр. Билигин кинилэр аан дойду үрдүнэн баһылыыр оруолу ылалларын билинэн атын дойдуларга үлэһит быһыытынан өтөн киирэллэрин тэҥэ, сэрии сэбин мунньуналлар.
Дьахтар оҕото хайдаҕынан сыаналанар. Этэ-сиинэ бөҕө, сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтүүгэ эдэр эрдэхтэриттэн кыһаналлара, кыыс оҕо кыыһын харыстыыра ирдэнэр. Ыраас кыыс оҕо эрэ эр киһи утумун салгыыр оҕону төрөтөр кыахтаах. Дьахталлар эдэр эрдэхтэриттэн инники кэскиллэрин санаан ханнык эрэ куһаҕан генофондалаах оҕоттон, дьадаҥы, сүрэҕэ суох киһиттэн оҕолонон эрэйи көрүөхтэрин оннугар, биллэр, үлэһит, төрүт-уус ыал оҕотуттан оҕолонон, үчүгэй генофонданы, сайдыылаах буор куту тарҕат-тахтарына, сааһырдахтарына бэйэлэрэ абыраныахтара этэ.
Айылҕаҕа дьахталлар аһара барар, күүлэйдиир, эр дьону элбэхтик сыымайдыыр санааларын тохтотор күүс баар. Ол буор кут буккул-луута диэн ааттанар уонна төрөтөр оҕоҕо бэриллэрэ сэти үөскэтэн аймахтар кэлэр көлүөнэтэ суох хаалыыларыгар тириэрдэр.
Омук этэ-сиинэ уонна буор кута мөлтөөһүнэ, буккуллуута сэти үөскэтэн омугу үлэни-хамнаһы кыайбат буолууга тириэрдэн эстэригэр, атын, кэлии омукка баһыттаран, үтүрүттэрэн симэлийэрин үөскэтэр. Үлэни кыайан үлэлээбэт “хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн сирэн ааттаммыт хоро омуктар сахаларга баһыттаран симэлийэн, тыал буолан хаалбыттарын билиннэхпитинэ табыллар.
Дьахталлар көҥүллэринэн барыылара омук атын омукка уларыйыытын, саҥалыы үөскээһинин саҕалыыр хамсааһыннары киллэрэр быһыы буоларыттан аһара барбата, хааччахтанара эрэйиллэр. (1,91).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.