Сайдыыны ситиһии
Олох сайдан, тупсан, уларыйан иһиититтэн ким да хаалан хаалыан баҕарбат. Бары кыахтаах да, кыаҕа да суох омуктар олохторугар ситиспит таһымнарыттан өссө үрдүк сайдыыны ситиһэ сатыыллар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөрэҕи аһара өрө тутууну үөскэтэн сайдыыны ситиһиэхпит диэн санаа баһыйбыта эрээри, үөрэх киһи этигэр-сиинигэр туһата аҕыйаҕыттан, ас-таҥас быста аҕыйаабытыттан бу былаас бэйэтэ эстибитэ. Дьону аҥардастыы үөрэхтии сатааһын сайдыыны аҕалбата, куһаҕана, өйү-санааны чэпчэкини эккирэтии диэки халытара уонна онно-манна саҥаҕа солумсаҕыра сылдьыыны улаатыннарара арыллан тахсыбыта. Араас үөрэхтээхтэр өттүлэриттэн, бу улахан уларыйыы туохтан тутулуктанан үөскээбитин таба сыана-лааһын билигин да кыалла илик.
Сайдыыны ситиһии бастаан иһээччилэри үтүктүүттэн үөскээһинэ түргэн тэтими биэрэрин бары омуктар туһаналлар. Ол курдук, бастаан иһэр, сайдыылаах тиэхиникэни оҥорор омуктартан, ол тиэхиникэни атыылаһан ылан туһанан сайдыыга кыттыһыы ордук табыллар.
Бэйэ оҥорор тиэхиникэтин оннук үрдүк таһымҥа, атыттары бары өттүнэн баһыйарга тириэрдии олус элбэх үлэни-хамнаһы, харчыны, уһун кэми эрэйэриттэн үксүгэр кыаттарбакка, ситиһиини оҥорбокко хаалан хаалар. Билигин Россияҕа төһө да кыһана сатаабыттарын, элбэх харчыны биэрбиттэрин иһин, бастаан иһээччилэргэ тэҥнэһэр көннөрү легковой массыынаны оҥороллоро кыаллыбакка сылдьар.
Сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн Россияҕа ырыынак сокуон-нара киириилэрэ экономикаҕа ким баһылыыр, салайар оруолу ыларын быһаарыыга улахан туһаны оҥордо. Үлэни оҥорууга ырыынак кэмэ кэлиититтэн Россия оҥорон таһаарар экономиката атыттартан, сай-дыылаахтартан улаханнык хаалан иһэрэ билиннэ.
Нуучча тыла хойут үөскээбит, төрдө, олоҕо буккуллубут, иннигэр, кэннигэр эбиликтэммит тыл. Үчүгэйи – “хорошо”, онтон куһаҕаны – “грех” диэн тус-туспа тылларынан ааттыыллара, киһи оҥорор быһыы-тын икки аҥы араартаан, өй-санаа икки аҥы арахсыытыгар, тус-туспа барыыларыгар тириэрдэн сылдьаллар. Өйү-санааны маннык икки аҥы тылынан арааран ааттааһын, үчүгэй уонна куһаҕан дьон сөбүлэспэт-тэригэр, тус-туспа барыыларыгар сотору тириэрдэриттэн омук олоҕо туруга суох буолуута үөскүүр. Туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр элбээбиттэрэ икки аҥы арахсан баран тапсыбатахтарына, улаханнык өстөһүөхтэрин, куһаҕаннык, абааһыларынан ааттаһыахтарын уонна сэриилэһиигэ да тиийэн хаалыахтарын сөп.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн сахалар этиилэрэ айылҕа төрүт тутулугуттан үөскүүр уонна өй-санаа туругун, хайдах сайдыахтааҕын эмиэ быһаарар. Икки тус-туспа хайысхалаах үчүгэй уонна куһаҕан диэн ааттанар өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан сөп түбэһии, тэҥнэһии үһүс өрүтэ - сиэр үөскээн тахсарын тутуһуу эрэйиллэр. Бу үөскээбит үһүс өрүтү тутуһуу сайдыыны аҕаларын билии, итэҕэйии аһара барар өйдөөх-санаалаах дьону тохтотууга туттуллара табыллар.
Киһи өйдөөх-санаалаах буолан барыны бары тэҥнээн көрөн быһаарар кыахтааҕыттан икки өрүтү тэҥнээн, хайаларын да аһара ыыппакка эрэ сайдыыны ситиһэн истэҕинэ, Сир үрдүгэр олох салгыы сайдыытын үөскэтэр кыахтаах. Хайа эрэ өттүгэр аһара барыы, халы-йыы олоххо кыайан көммөт уустуктары киллэриэн сөбүттэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэх харыстыыр аналлаах. Ол иһин туохха барытыгар иккис, көстүбэт өрүтүн булан, тэҥнэһиини үөскэтэн иһии өйдөөх-санаалаах дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Улахан, өйдөрө-санаалара сиппит, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар дьон айыыны оҥороллорун сахалар таҥараларын үөрэҕэ боппот, арай айыы сиэри таһынан барбат, улахан содулу үөскэппэт буоларын ирдиир. Сиэр кэһиллэн кыра-кыралаан улары-йыыны киллэрэн иһэрин ситиһиигэ кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи этэр “Кэс тылын” толорууну сахалар туһаналлар. Уопуттаах, билиилээх киһи этэр “Кэс тылын” туһанан саҥаны айыыны оҥордоххо табыллан, сатанан туһаны аҕалар кыахтанар.
Киһи буолууну баһылаабыт киһи өйө-санаата аһара барарын бэйэтэ хааччахтыы үөрэнэн, бу саҥаны айыыта атыттарга хайдах дьайарын арааран билэр кыахтанар. Ол иһин, бу киһи саҥаны айыыны оҥор-бута, туһалаах үрүҥ айыы буолан тахсар кыаҕа улаатар.
Биһиги үөрэхпит төһө даҕаны нууччалар үөрэхтэрин-билиилэрин ылан иҥэриммитин да иһин, сахабыт омугун уларыппакка бэйэтинэн хааларын ситиһэргэ аналланар. Ону ситиһэргэ саха төрүт тылларын, ол аата былыргыттан баар, билэр, тутта сылдьар тылларбытын бука-тын уларыппакка эрэ туһаныы уонна саҥа киирэр үөрэх, үлэ тылларын бэйэлэринэн, атын омуктартан киирбитинэн киллэрэн туһаныы ордук сөп түбэһэр. Саҥа киирии тыл кэлин элбэхтик туттулуннаҕына, имиллэн-хомуллан сахалыы дорҕооннорго сыыйа-баайа бэйэтэ ула-рыйан барыыта ситиһиллиэн сөп.
Сайдыыны аҕалар тыллар билигин аан дойду үрдүнэн сыыйа-баайа биир буолан иһэллэр. Билигин английскай тыл барыларын баһыйара олохсуйан сылдьар. Бу тыл Аан дойду барыта туһанар тылыгар кубулуйан сылдьарыттан бары үөрэтэ, билэ сатыыллар.
Саха омуга сайдыан баҕарар. Ону ситиһэр кыах баар буолан иһэр. Сайдыыны ситиһиигэ туһалыыр өй-санаа ураты үөрэхтэрэ сахаларга элбэхтэр уонна былыргы кэмнэртэн туттулла сылдьаллар:
1. Кут-сүр үөрэҕэ. Оҕону кыра эрдэҕинэ атаахтаппакка ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэн биэрии, үлэҕэ үөрэтии сыыһа-халты тутту-батыгар, киһи буолууну ситиһэригэр кыах биэрэр.
2. Күн таҥара үөрэҕэ. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһуннаран үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билиини олоххо киллэрэн, икки өрүтү тэҥнээн биэриини оҥорон хайалара да аһара барбатын үөскэтэр.
3. Сиэр. Сиэр киһи аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан, туому тутуһуннаран сыыһа-халты туттубатын үөскэтэр.
4. Киһи таҥара үөрэҕэ. Былыргы кэмнэргэ сахалар үөскэппит Үрүҥ Аар тойон таҥараларын үөрэҕэ оҕону киһи буолуу үөрэҕин сити-һиннэрэн олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэр.
5. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. Сахалары тулуурдаах, туттунар күүс-тээх буолууга, үлэни-хамнаһы кыайыыга Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн үөрэҕи дьон тутуһа сырыттахтарына сыыһа-халты туттуналлара аҕыйаан үлэни киһи быһыылаахтык үлэлиир кыахтаналлар.
6. Айылҕа уларыйан, сылыйан иһиитин дьон бары билэллэриттэн харыстыыр санаалара улаатан сахалар үөскэтэн эрэр “Харыстас” таҥара үөрэҕин тутуһар, толорор кэмнэрэ кэллэ.
7. Киһи оҥорор бары быһыылара куһаҕан буолан таҕыстахтарына сэти үөскэтэн таһааралларын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэн үчүгэй быһыылары эрэ талан ылан оҥорон элбэтэн иһэллэр.
8. Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ. Бу үгэстэр эр дьон сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһэллэрин ситиһиигэ тириэрдэннэр саха омуга үлэни кыайар, күүстээх, кыахтаах дьоно элбээн иһэллэрин үөскэтэн сайдыыны аҕалаллэр.
9. Сахалыы спорт көрүҥнэрэ сайдыылара, тарҕаныылара. Эти-сиини эрчийэн күүстээх, кыахтаах дьону элбэтии омук сайдан иһиитин салгыы сайыннарар аналлаахтар.
Бу үөрэхтэр бары атын омуктарга суохтарынан сахалар өйдөрүн-санаалары туруктаах, тулуурдаах оҥороллоруттан, тугу барытын ха-рыстыырга үөрэтэллэриттэн сахалар сайдыыны урутаан ситиһэллэ-ригэр, ахсааннара элбииригэр тириэрдэр кыахтаахтар.
Арай дойдубут тыйыс, кытаанах айылҕалааҕыттан олус тулуур-даахтар, дьулуурдаахтар эрэ ордон хаалалларыттан ахсааммыт аҕыйах, сирбитин-дойдубутун атын, кэлии дьон баһылаан, олохсуйан барыы-лара элбээһиниттэн кэлин кэмҥэ санааргыыр буоллубут.
Үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиллибэтэх, туруга суох өйдөөх-санаалаах, олох сиэрин тутуспат эдэрдэр элбээһиннэрэ, тула олорор омуктар ортолоругар улахан хамсааһыны үөскэтэн охсуһууга, этиһиигэ тириэр-диэн сөбүттэн, бу кэмтэн ыла сиэри тутуһан сэрэхтээх буолуу, харыстаныы эрэйиллэр. Ол иһин оҕолору кыра эрдэхтэриттэн үтүө, үчүгэй үгэстэргэ иитиини, үөрэтиини төрөппүттэр оҥоро сылдьаллара эрэйиллэр. Улаатан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран туһа-ныыны атын ким эрэ эппитинэн, ыйбытынан буолбакка, оҕо бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллан аан бастаан куһаҕан диэн тугун билэн араарарыгар уонна олоҕор туһанарыгар үөрэтии ирдэнэр.
Онон уһун үйэлэргэ таҥара үөрэҕин олохтоон сиэри тутуһар, көрсүө, сэмэй, үлэһит саха дьоно сайдан, уларыйан иһэр олоххо атыттары сирдээн иһээччилэргэ кубулуйар толору кыахтаахтар. (1,98).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.