Салайыы икки өрүтэ
Дьон ахсааннара элбээн истэҕинэ ханнык эрэ салайыы көрүҥэр наадыйар кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон бөлөхтөрүн чахчы күүстээх, кыанар уонна барыларын өйүнэн-санаатынан баһыйар киһи салайара олоххо киирэн сылдьыбыта.
Салайыы маннык көрүҥэ олус былыргы кэмнэртэн сайдан баран дьон өйө-санаата сайдыытын аһара барар уратытынан кэлин тоталитарнай, диктаторскай диэн көрүҥҥэ кубулуйан хаалара биллибититтэн аныгы үйэҕэ туоратыллыыга киирэн сылдьар.
Кэлин өй-санаа сайдан иһиитэ эбиллэн аҥардастыы күүстээх киһи элбэх дьону салайар кыаҕа аҕыйаҕын быһаарбыта. “Дагдайбытын аанньа даар акаары” диэн өс хоһооно улахан күүстээх киһи өйө-санаата сөбүгэр буолан хааларын биллэрэн өйдөрө-санаалара сайдыбыттар салайар былааһы, бу кэмҥэ ылан сылдьаллар.
Дьону салайыы икки өрүтэ үөскээһинэ өй-санаа сайдан, тупсан иһиититтэн тутулуктанар. Аҥардастыы күүс баһылаан салайара үрдүкү салайааччылар былааска аһара уһуннук олорон хаалыыларын үөскэтэн бэйэ дьонун элбэтэрэ сайдыы киириитин бытаардан кэбиһэрэ быһаарыллан, кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэн иһэр саҥа салайыы көрүҥэ, демократия үөрэҕэ олоххо киирбитэ үс үйэ буолан сылдьар.
Салайыы икки өрүттэрэ маннык арахсаллар:
1. Тоталитарнай салайыы.
2. Демократическай салайыы.
Салайыы бу икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэрин арааран билэн олоххо туһана сылдьыы эрэйиллэр. Бу икки өрүттэри арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:
1. Күүстээхтэр баһыйан салайыылара тоталитарнай салайыы көрүҥүн үөскэтэр. Салайар былаас күүһүрүүтэ, биир киһи салайар былааһыгар кубулуйуута маннык салайыныыга тириэрдэр. “Сначало было слово” диэн арҕааҥҥы дойдулар тутуһар таҥараларын үөрэҕин этиитэ тоталитарнай салайыыга тириэрдэр. Ол аата ким эрэ эппитин толоро сылдьыы ыйан, этэн биэриини толорууга тириэрдэн бас бэриниини үөскэтэн, салайааччылар былаастарын олохтуур.
Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин этэрин истэн, олору толорон улаатара тоталитарнай салайыы көрүҥэ буолар. Бу кэмҥэ төрөппүт оҕотугар бэйэтин өйүн-санаатын иҥэрэр, үчүгэй диэн сыаналыыр быһыыларын оҥотторон ийэ кутун иитэн биэрэр кыаҕа улаханын туһанар кэмэ буолар.
Хас биирдии төрөппүт оҕото кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатыан баҕарар. Салайыы бу көрүҥүн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиигэ туһаннахха өйө-санаата төрөппүттэрин курдук буоларын үөскэтии табыллар кыахтанар.
Улааппыт оҕо улахан дьону кытта тэҥнэһэн кинилэр курдук бэйэтэ быһаарынан киһи быһыылаахтык сылдьар буолуутугар тиийдэҕинэ төрөппүттэр баһылыыллара тохтуура, салайар былаас тэҥнэһиини үөскэтэр демократия үөрэҕин өттүгэр уларыйдаҕына табыллар.
Ыал буолуу оҕо өйө-санаата өссө сайдан, тупсан киһи буолууну ситиһэн демократия үөрэҕэр тиийбитин биллэрэр. Саҥа, үһүс киһи үөскээн улаатыыта демократия тэҥнэһиини тутуһар олоҕун ирдиир кэмэ тиийэн кэлэр.
Ыал эр киһи сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһэргэ аналлаах тэриллэр. Ыалы эр киһи – аҕа баһылык салайара оҕолор тулуурдара, туттунар күүстэрэ улаатарыгар тириэрдэр. Ыал сайдан, оҕолор ахсааннара эбиллэн иһиитэ аҕа ууһун үөскэтэр. Оҕолор бары эр киһиттэн сайдыылаах буор кутун ылынан төрүүллэриттэн аҕа ууһа диэн аат үөскээн олоххо киирэн туттуллар.
Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэр. Бу кэмҥэ кини өйө-санаата төрөппүттэрин этэллэрин истэн сайыннаҕына кинилэр курдук буолар кыахтанар. Оҕо төрөппүттэрин курдук буолара тоталитарнай салайыынан ситиһиллэрэ ордук табыллар. “Мин курдук оҥор” диэн этии бэйэни үтүгүннэрэн үөрэтиини олоххо киллэрэн оҕо төрөппүтүгэр маарынныырын үөскэтэр.
Дьадаҥылар, сүрэҕэ суохтар, бэлэмҥэ үөрэммиттэр салайар былааһы ыллахтарына тоталитарнай, диктаторскай салайыы диэки халыйан хаалаллар. Бу уларыйыы биир киһи салайар былааһа “үчүгэй” диэн этиигэ тириэрдэринэн бэйэлэрэ өйдөрө-санаалара тиийбэт, бэлэмҥэ үөрэнэн уонна атеист буолан хаалбыт дьон салайыы бу көрүҥүн олоххо киллэрэн кэбиһэллэр.
Үлэлиэхтэрин баҕарбаттар салайааччы буоллахтарына бэйэлэрин оннуларыгар элбэх солбуйааччылары булан иһэллэрэ ахсааннара эбиллэн иһэрин үөскэтэр. Салайааччылар элбээһиннэрэ үлэни бытаардан, атахтаан кэбиһэрэ улаатан олоххо хаалыы үөскээн барара салайар былаас уларыйарыгар тириэрдэр.
2. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитэ билигин тэҥнээхтэр биир тылы булунан салайыыларын үөскэппитэ олоххо киирбитэ уонна демократическай диэн ааттанар. Бу салайыы көрүҥэ быыбары туһанарынан бары кыттыгастаахтар тэҥнээхтик сыһыаннаһалларын үөскэтэн чахчы өйдөөхтөр, кыахтаахтар, сатабыллаахтар талыллан дьону салайыыларын олоххо киллэрэр.
Аныгы сайдыбыт олоххо урукку хаалбыт өйү-санааны тутуһа сылдьыы олохтон улаханнык хаалыыга, атыттарга баһыттарыыга тириэрдэн омук симэлийэрин үөскэтиэн сөп. Демократия тутулуктаах дойдулар хас быыбар кэллэҕин аайы салайааччылары уларытан иһэллэриттэн олохторугар туһалаах уларыйыыны кэмигэр киллэрэн сайдыыны ситиһэллэрэ түргэтиирин туһана сылдьаллар.
Олоххо уларыйыылар киирдэхтэринэ эрэ сайдыыны, тупсууну ситиһии кыаллар кыахтанар. Тоталитарнай салайыныылаах дойдулар биир салайааччыны үйэтин тухары салайар былааска олордоннор бары салайар үлэһиттэр түргэнник бэйэ дьонугар кубулуйууларыгар тириэрдэллэр уонна уларыйыылар киириилэрин бытаарданнар түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалан хаалыыларын үөскэтэллэр.
Оҕо улаатан ыал буоларыгар төрөппүттэрин кытта өйө-санаата тэҥнэһэр, ол иһин бу кэмҥэ ыалга демократичнай салайыы көрүҥүн туһаныы эрэйиллэр кэмэ кэлэр.
Олох салҕанан истэҕинэ дьону салайыы икки өрүттэрэ хардары-таары солбуйсан, уларыйан биэриилэрин тутуһа сырыттахха эрэ сайдыыны ситиһии кэмигэр кыаллар кыахтанар.
Дьону салайыы икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрин олоххо туһана сылдьыы эрэйиллэр. (1,60).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1.Каженкин И.И. "Туох барыта икки өрүттээх". Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2024. - 104 с.