Салгын кут 1

Салгын кут (былыргылар билиилэрэ)

Сахалар итэҕэллэрин үөрэҕин биир салаатынан кут-сүр үөрэҕэ буолар. Кут-сүр үөрэҕэ Айылҕа тыынар-тыыннаахтарыгар барыларыгар дьайар. Салгын кут туһунан суруйуохпут иннинэ кут-сүр үөрэҕэр төһө билии мунньуллубутун аан маҥнай түмэн көрүөхпүт:

Сахалар билэллэринэн Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтара иккилии: буор уонна ийэ куттаахтар. Салгын кут киһиэхэ эрэ сайдан барар. (1,67).

Айылҕаҕа буола турар уларыйыылар киһи өйүгэр-санаатыгар, салгын кутугар киирэн мунньустан иһэллэр. Салгын кут айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (2,24).

Киһи үөрэҕи-билиини ылан иҥэринэр дьоҕура салгын куттан туту-луктаах. Салгын кут киһи чараас эйгэтин үөскэтэр. Ити эйгэҕэ киһи туруга, баҕата, санаата иҥэн сылдьар. Үөрэнии салгын кут иҥэрэр дьоҕуругар олоҕурар. Салгын кукка ким эрэ кута түстэҕинэ, киһи ол түспүт кут майгынын ылар, билиитин иҥэрэр, интэриэһин тутуһар. (3,128).

Курууппа ойуун салгын кут кэлбэт гына бардаҕына киһи иирэр диир эбит. Киһи түһээн ону-маны көрөрө - салгын кут сырыыта. Түһээн өлбүт киһини көрүстэххинэ, ол аата эн салгын кутуҥ кини сал¬гын кутун көрөр эбит. (4,34).

Салгын кут маннык быһаарыыларын барытын мунньан баран ырытан көрдөхпүтүнэ бу кут эмиэ өй-санаа мунньустуута буолара чахчы. Ол эрээри бу өй-санаа ийэ кут курдук үгэскэ кубулуйа илик буолан сахалыы эттэххэ «Kөтөн» хаалар кэмнэрдээх. Өй-са¬наа мунньустан элбээн истэҕинэ, толкуйдуур, быһаарар күүһэ эбиллэн иһэрин бэлиэтинэн оҕо улаатан иһэн ону-маны өйдүүр, тугу оҥорбутун умнубат, өйдөөн хаалара эбиллэр. Оҕо умнугана суох буолуута салгын кута сайдан иһэрин, үөрэҕи-билиини ситиһиитин биир бэлиэтэ буолар.

Ити аата, оҕо улаатан иһэн үөрэҕи-билиини баһылаан, өйө-санаата сайдыыта, сахалыы салгын кут диэн ааттанар. Бу салгын кут өйө-са¬наата сайдыбытын бэлиэтинэн оҕо тугу оҥорбутун өйдүү сылдьар уонна бэйэтэ кэлин тугу оҥоруохтааҕын билэр, умнубат буолуута ааҕыллар.

Оҕо улаатан 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла бэйэтэ тугу гыммытын, хан¬на сылдьыбытын умнубакка өйдүү сылдьар буолар. Ол аата сити кэмтэн ыла саҕаланан кини салгын кута сайдан, туспа баран иһэр. Бу кэмтэн ыла саҕалаан киһиэхэ «Мин бэйэм» диэн өйдөбүл киирэн, күүһүрэр, бэйэтэ оҥорбутун өйдүүр, умнубат. Онтон ол иннинээҕи, өссө кыра эрдэҕинээҕи өйө-санаата, оччолорго тугу оҥорбута, бэйэтэ өйдөөбөтөҕүн да иһин ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан, иҥэн сылдьар.

Киһи хара төрүөҕүттэн үлэлииргэ, тугу эмэ туһалааҕы оҥорорго сүрэҕэ суох, эти-сиини хамсатыы элбэх эньиэргийэни, күүһү-күдэҕи эрэйэр. Сүрүн чааһа эт-сиин буолан куруук сынньалаҥнык, бэйэтин этин-сиинин, буор кутун эрэйдээбэккэ эрэ, быстах баҕа санааларын толоро сылдьыан баҕарар. Ити баҕа санаалар барылара киһи буор кутун, ийэ кутун баҕа санаалара буолаллар. Бу быстах баҕа санаалары барыларын баһыйар уонна дьоҥҥо ордук туһалаах өттүн, үлэ-хамнас диэки салайан биэрэргэ аналлаах туспа күүс баар буоллаҕына эрэ киһи киһилии майгылаах, туох эмэ туһалааҕы оҥорор буола улаатар. Бу күүс, өй-санаа, салгын кут буолар. Kиһиэхэ салгын кута сайдыыта киһи өйүн-санаатын сайыннаран, үөрэҕи-билиини баһылаан «Киһилии киһи» буолуутугар тириэрдэр. Сахалар салгын куту быһаарыылара психолог Рон Хаббард толкуй-дуур өй-санаа диэн быһаарыытыгар сөп түбэһэр. (5,52).

Салгын кут сайдыыта түргэн. Оҕо улаатан улахан киһи буолуутугар дьон-норуот үйэлэр тухары үөрэтэн билбиттэрин үксүн кэриэтэ билэр буола үөрэнэр. Өссө сорохтор бэйэлэрин үйэлэригэр аһара сайдан¬нар, саҥаны арыйыылары эмиэ оҥороллор. Оҕо улаатан, бэйэтин толкуйдуур өйө киирэн, салгын кута сайдан истэҕинэ, араас быстах баҕа санааларын, ийэ кутун өйүн-санаатын, баһыйа тутан салайар киһи буолан бардаҕына элбэх туһалаах үлэни-хамнаһы оҥоруон сөп кыахтанар.

«Киһи тылын истимтиэ»,- диэн этии «Үөрэҕи ылынымтыа киһини» бэлиэтиир этии. Улахан, үөрэтэр киһи тылын болҕомтолоохтук истэн ылынан иһэр киһи үөрэҕи-билиини баһылыыра түргэнин бэлиэтээн этии буолар. Салгын кут сайдан барыытыгар сыһыаннаах этиинэн: «Киһилии киһи атын дьон сыыһаларын көрөн, истэн үөрэнэр, онтон ыараханнык, эрэйдэнэн үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр»,- диэн баар. Бу этии киһи үөрэҕи баһылааһына эмиэ икки араастааҕын уонна үөрэх киһиэхэ киирэн иҥиитэ эмиэ тус-туспа буолалларын араа¬ран бэлиэтиир.

Салгын кут өйө-санаата ыһыллаҕас ситэ чиҥии, үгэс буола илик санаалар буолаллар. Ол иһин салгын кут өйө-санаата сотору умнуллан суох буолан иһэллэр, биир эмэ олус дириҥник өйдөммүт өрүттэр эрэ ордон хаалаллар. Kиһи кинигэни аахтаҕына эбэтэр киинэни көрдөҕүнэ сүрүн өрүттэрин быстах-быстах сирдэринэн өйдөтөлөөн хаалар. Манна ордук киһини соһутар, урут буолбатах быһыылар аан бастаан өйдөнөллөр. Интэриэһинэйэ суох кинигэ түбэстэҕинэ ханан эрэ баһын-атаҕын эрэ өйдөөн хаалан баран сотору аатын кытта умнан кэбиһиллэр.

Аҥардастыы салгын кута сайдыбыт киһи түүлүгэр үгүстүк көтөр, үөһээ ыраах сылдьар, баҕа санааларын араас көстүүлэрин көрүөн сөп. Түүлгэ киһи олус ыраах, сир көстүбэт үрдүгэр көтө сылдьар буолуута хаһан да туолбат ыра санаалар элбэх буоллахтарына көстөр бэлиэ буолар.

Инники быһаарбыппыт курдук салгын кут эти-сиини кытта быһаччы сибээһэ, тутулуга суох. Бу кут эккэ-сииҥҥэ атын куттар: ийэ эбэтэр буор куттар нөҥүө, ол куттар сөбүлэстэхтэринэ эрэ дьайар кыахтаах.

Салгын кут аҥардастыы сайдыыта кэлтэй сайдыылаах, этэ-сиинэ эрчиллиитэ суох, мөлтөх доруобуйалаах, быстах, туруга суох өйдөөх-санаалаах киһини үөскэтэр.

Туруга суох өйдөөх-санаалаах дьон аан маҥнай арыгыһыт, наркоман буолаллар. Kинилэр өйдөрө-санаалара чэпчэки, олус көтө сылдьыы диэки салаллан хаалыылара итирэ, өйдөрө көтө сылдьар кэмин ордук сөбүлүүр буолалларыгар тириэрдэр. Ол иһин аҥардастыы салгын кут сайдыыта дьон олоҕор, Орто дойду сайдыытыгар олус улахан охсуулаах буолара сабаҕаланар.

Ити курдук сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи бэйэтин өйүгэр-санаа-тыгар олус сөп түбэһэрэ дакаастанар. Ол иһин киһи хара төрүөҕүттэн ыла дьаныһан туран дьарыктанан бэйэтин буор, ийэ куттарын эрчийэн, салгын кутун сайыннаран истэҕинэ олоҕор сайдыыны ситиһиэн, дьоҥҥо элбэх туһаны аҕалыан сөп. (6,89).

Туһаныллыбыт литература.

1. «Илин» сурунаал. 2000 с. N 1.

2. Саха төрүт культурата. 11 чааһа. Саха республикатын үөрэҕин министерствота. Учууталга көмө. Дьокуускай: 1992.- 80 с.

3. Афанасьев Л.А. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КиФ, 1993.- 184 с.

4. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

5. Л.Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здо¬ровья. Учебник по дианетике. / Пер. с англ. под общей ред. М.И.Ни¬китина. - Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп ( Совместное издание ). 1993.- 576 с.

6. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.