Санаалары ыраастааһын
Киһи араас санаалара элбэхтэрин таһынан, ону-маны барытын саныы сылдьара кыайан бобуллар кыаҕа суох. Санаа үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана, бу диэн араарыллан биллибэтиттэн киһи бэйэтин олоҕун уопутунан туһанан тэҥнээн көрөн уонна оҥорор быһыылара хайдах буолан тахсалларынан эрэ, олору арааран быһаарар кыахтанар.
Ханнык эрэ биир санааны элбэхтик саныы сырыттахха күүһүрэр уонна умнуллубат буолууга, баҕа санааҕа уларыйар, киһи ол баҕа санаатын өссө элбэхтэ хатылаан үгэскэ кубулутуон сөп. Бу үөскээбит үгэс киһини бэйэтин салайыан сөп. Ол иһин санаа хайдаҕын; үчүгэйин, туһаны оҥорууга тириэрдэрин эбэтэр куһаҕанын, туһата суоҕун эрдэттэн арааран билэргэ сиэри тутуһуу туһалыыр. Сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа буолан киһи саҥа оҥорорго бэлэмниир санаатын тэҥнээн көрүүгэ аналланар.
Оҕону иитиигэ аан бастаан куһаҕан диэн ханна баарын биллэрэн үөрэттэххэ, дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕаннарын арааран билэриттэн олору санаабат, оҥорбот буолара үөскээн олохсуйар. Киһи куһаҕан санааларын мунньубакка ыраастана сырыттаҕына эрэ киһи буолан, киһилии быһыылана сылдьара кыаллар. Санаа олус түргэниттэн элбэх куһаҕан санаа түргэнник мунньуллан хаалыан сөп. Оҕо кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибитэ бэйэмсэх, бэйэтигэр эрэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор санаата улаатан, үгэс буолан хааларыгар тириэрдэрэ үлэни, ыараханы, эрэйдээҕи сөбүлээбэтин үөскэтэн, аймахтар мөлтөөн иһэллэрин саҕалыыр.
Бу үөскээн, олохсуйан үгэс буолбут санааларын суох оҥорон, ыраастаан, уларытан биэрдэххэ эрэ оҕо үлэни оҥорор кыаҕа улаатыан сөп. Атаах оҕо бэйэтин туһугар тугу эмэ үлэлиэн сөбүн сүрэҕэ суох буолан хаалбыта мэһэйдии сылдьар. Кыратык үлэлии түһэн баран быраҕан кэбиһиэн сөп. Кыра эрдэҕинэ үөскээн хаалбыт куһаҕан, үлэни абааһы көрөр санаалары атыттарынан, үчүгэй, үлэлииргэ баҕа санааларынан солбуйан биэрдэххэ эрэ үлэни хаачыстыбалаахтык оҥорон түмүгэр тириэрдии кыаллар кыахтанар.
Санаа олус түргэн, кылгас кэмҥэ мунньуллан, элбээн хаалыан сөп. Куһаҕан санаа үгэһи үөскэтэриттэн харыстаныы ирдэнэр. Үчүгэй санаа элбиирэ киһиэхэ туһаны оҥороро биллэриттэн санаа мунньулларын үчүгэй эрэ курдук санааһын сыыһа, куһаҕан санаа эмиэ эбиллэн, мунньуллан киһини куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп.
Санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Үчүгэй, киһилии санаалар.
2. Куһаҕан уонна ыра санаалар.
Санаа тугунан да кыайан тутуллубатынан, хааттарбатынан киһи бэйэтин санаатын бэйэтэ эрэ үчүгэйин, куһаҕанын быһааран улары-тар, умнан кэбиһэр кыахтанар. Санаа бэйэтэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана ыл да быһаарылла охсубат. Ол курдук, киһи ханнык баҕарар санаалары саныан сөбө кыайан хаайыллыбат, бобуллубат.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыы, бу быһаарыылар өссө солбуйсан, эргийэн биэрэллэриттэн улахан уустуктаах. Санаа ханнык эрэ быһыыны оҥорууга тириэрдэриттэн көрөн, ырытан, быһааран хайдах санаа буолара; үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаа-рыллар кыахтанар. Ол иһин үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаалар сиэри үөскэтэллэр, онтон куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр санаа сиэри таһынан барар санаа диэн ааттанар, умнуллар, хаалар аналланар. Киһи оҥорбут быһыыта үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын атын дьон быһаараллара табыллар. Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын хаһан баҕарар “үчүгэй” диирэ хаалан хаалбатыттан атыттар эрэ билэн, көрөн баран ылынар быһаарыылара таба буолар кыахтанар. Элбэхтэр бу быһыыны үчүгэй диэн эттэхтэринэ, үчүгэй диэн буолара быһаарыллар, онтон сирдэхтэринэ – куһаҕан диэн ааттанар, хаалар, умнуллар дьылҕаланар. Ол иһин саҥаны айыыны оҥоруу үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана хойутаан быһаарыллар кыахтанар.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы уустугуттан сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан оҕону үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарыгар үөрэтэр. Оҕо үлэттэн кэлэр үчүгэйи, туһалааҕы кыра эрдэҕиттэн билэн, сыаналыы үөрэнэрэ бэйэтэ үлэһит буоларын төрүттүөн сөп. Бэйэлэрэ кыахтара баарынан үлэлии, хамсыы сылдьар төрөппүттэрин оҕо үтүктэр, батыһар санаата үөскүүрүттэн үлэһит дьон оҕолоро үлэһит буола улааталлара элбиир.
Куһаҕаны саныы сырыттахха, бу санаа эмиэ мунньуллан, элбээн иһэриттэн сэрэннэххэ эрэ табыллар. Бу биллибэт курдук санаалары умнубакка саныы сырыттахха кэлин мунньуллан куһаҕан үгэскэ кубулуйан хааллахтарына, киһи олору бэйэтэ оҥорон кэбиһэрэ үөскээтэҕинэ улахан куһаҕаҥҥа тиийэн хаалыан сөп. Куһаҕан санаалар эбиллэн хаалбаттарын туһугар, ол санаалартан ыраастана сылдьыы киһилии быһыылаах киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар уонна таҥара үөрэҕэр киирсэр. (1,47).
Куһаҕан санаалартан ыраастаныыны киһи бэйэтин кыаҕынан араас көрүҥнээхтик оҥоруон сөп:
- Умнуу. Киһи бэйэтин кыаҕынан өйүн-санаатын ыраастана сылдьар быһыыта, умнан кэбиһэрэ ааттанар. Оҕо 5 сааһыгар диэри оҥорбут быһыытын барытын умнан иһэрэ куһаҕан санаалары ийэ кутугар мунньубатыгар улаханнык туһалыыр аналлаах.
- Аралдьыйыы. Атын санааны санаан куһаҕан, туһата суох санааны үтүрүйэн туоратыахха, хаалларыахха сөп. Оҕо куһаҕан санааларыттан ыраастанарын хом санаһыы кэнниттэн эйэлэһии кэлэрэ үөскэтэр. Кыратык хом санаһыы дьон сыһыаннарыгар хаһан баҕарар баар. Ол иһин хом санаа кэнниттэн кэлэр эйэлэһии, ол куһаҕан санааны ыраастыырынан суолтата улаатар.
- Солбуйуу. Солбуйуу диэн олохсуйан хаалбыт куһаҕан үгэһи атын үчүгэй, туһалаах санааны элбэхтик санаан уонна үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн, ол үчүгэйинэн уларытан биэрии ааттанар. Эрдэ үөскээбит үгэс ыл да уларыйа, симэлийэ охсубат, суох буола охсон хаалбат. Ол иһин атын, үчүгэй үгэһинэн солбуйуу ньымата туттуллара туһалыыр.
- Киһини үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара өссө биллэ илик араас санаалар киирэн эрэйдииллэр. Бу санаалары элбэхтик саныы сырыт-тахха үгэһи үөскэтэн кэбиһиэхтэрин сөп. Ол иһин бу санааны атын, улахан уопуттаах киһиэхэ кэпсээн куһаҕанын быһаарыы үрэйэн, ыһан кэбиһиигэ тириэрдии “Айыы этиитэ” диэн ааттанар. Иннэ-кэннэ биллибэт санааны улахан уопуттаах киһи быһааран үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран, көмөлөһөн биэрэрин “Айыы этиитэ” диэн ааттаан сахалыы таҥара үөрэҕэ туһана сылдьар.
Куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыыга киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэрэ хайаан да эрэйиллэр. Бу куһаҕан диэн билэр буоллахха эрэ үчүгэй диэн баара быһаарыллан, арыллан тахсар. Аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо билэр кыаҕа улаханыттан, бу үөрэҕи баһылааһын чэпчиир. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билии үчүгэйи туспа арааран билиигэ туһалааҕын дакаастаан оҕону “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр. Бу куһаҕан санаа диэн билии киһи өйүн-санаатын бэйэтэ ыраастыы сылдьарыгар көмөнү оҥорор. Ханнык баҕарар санаатын куһаҕанын биллэҕинэ киһи умнар, хаалларар кыаҕа улаатан умнарыгар көмөлөһөр.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныыга ким эрэ эппитин үтүктүү, ол киһи эппитигэр киирэн биэриини үөскэтэр. Атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕарааччылар аҕыйахтарынан “Дьон этэринэн сылдьыма” диэн сахалар үөрэхтэрэ таба буолан тахсар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ сахаларга сыҥалыы сатыыр “аньыы” диэн тыллара саха тыла буолбатах. Нууччалар “грех” диэн тылларын туруору тылбаастыы сатаан булбут тыллара. Бу “аньыы” диэн тылы булан бэйэлэрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар сахаларга, куһаҕаҥҥыт бу баар диэн этэн биэрэ, ыйбыта буолан албынныы, бэйэлэрин диктатураларын үөскэтэ сатыыллар.
“Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно төһө эрэ кэминэн үчүгэй диэн ааттаммыт үчүгэйэ бүтэн куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара тиийэн кэлэрин биллэрэр. “Аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан туһанан куһаҕаны ааттаан, дьаралык иҥэрэн биэрии, бу куһаҕан аны көнөн хаһан эрэ үчүгэйгэ уларыйарын, тупсарын суох оҥорор, ол иһин сахалар үөрэхтэригэр сөп түбэспэт. (2,113).
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи куһаҕан санаалары саныы сылдьарыттан куһаҕан үгэс үөскээн хаалыан сөбүн билэриттэн куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыы туомун ыытан өйү-санааны ыраастааһыҥҥа көмөлөһөр. Киһи тулуурдаах буолуутун улаатыннарарга тымныы уунан куттуу, тымныы салгыҥҥа сылдьыы улахан туһалааҕын бары билэллэр. Тымныы уунан куттуу эти-сиини эрчийэн ыарыыларга ылларбаты уонна тулууру улаатыннарарын тэҥэ, куһаҕан санаалартан ыраастаныыга улаханнык туһалыыр.
Түргэнник мунньуллан хаалар куһаҕан санаалартан киһи бэйэтин кыаҕынан ыраастана, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһа сырыттаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллар. (3,87).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
2. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.
3. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.