Сахалыы таба суруйуу быраабылаларын аан тыла

ААН ТЫЛ

Сахалыы таба суруйуу историятыттан

1990 сылтан сахалыы таба суруйууга "көҥүл барыы" (либерализация) диэн ааттанан, сурук сүрүн тосхолун, быраабылаларын улам тутуспат буолуу күүһүрэн иһэр. Онон литература, сурук-бичик сиэрэ-нуормата сатарыйар куттала үөскээтэ. Таба суруйуу саҥа тосхолун, быраабылатын тиһигин ырытан олоххо киллэрии уталыйбат күннээҕи кыһалҕабыт буолла.

Таба суруйууга "көҥүл барыы" үөскээбитэ дириҥ силистээх, күттүөннээх төрүттээх. Ол туһунан манна кылгастык кэпсиир тоҕоостоох. Онто суох таба суруйуу саҥа тосхоллоро, быраабылалара ылыннарыылаах буолар гына өйдөнүмүөхтэрин сөп.

Уһун дьүүллэһии, мөккүөр кэнниттэн Саха АССР оччотооҕу бырабыыталыстыбата саха тылын таба суруйуу быраабылаларын тиһигин бигэргэппитэ 40-ча сыл буолла. Аныгы тэтимнээх олоххо балайда уһун болдьох. Бу кэм саха тылын сайдыытыгар тахсыылаах да, улахан эндирдээх-охсуулаах да буолбута. Бу кэмҥэ, бастатан, уус-уран литература, атын да араас көруҥнээх литература бастыҥ айымньыларыгар кэпсэтэр тыл ордук чаҕылхай өттүн сүүмэрдээн сурук тылын тупсарыы, чочуйуу, нарылааһын, ордук этигэн, бэргэн, иэйиилээх дэгэттээх буоларын туһугар оччо харахха быраҕыллыбат эрээри, суругунан литература баарын тухары, талааннаах суруйааччылар баалларын тухары хаһан да тохтообот-быстыбат сыралаах үлэ бара турбута. Ол туоһутунан норуокка киэҥ биһирэбили ылбыт бөдөҥ суруйааччылар үүммүттэрэ, саха литературатын чахчы байыппыт элбэх айымньы баар буолбута буолар.

Оттон бу кэм омсолоох, күлүк өттүн туһунан этэр буоллахха, өссө 20-с сыллартан кэлбит, 30-с сыллар бүтүүлэриттэн ордук күүһүрбүт бэркэ биллэр идеология быһыытынан "тыллар силлиһиилэрэ" диэн кыра омуктар тылларын сайдыытыгар олус охсуулаах бэлиитикэ сабардаабыта. Дьиҥэ, тыл үөрэҕэ этэринэн, аан дойдуга тыллар сайдыылара көрдөрөрүнэн, элбэх омук холбоһон олорор дойдутугар кыра омуктар тылларын судаарыстыба ураты болҕомтоҕо ылыахтаах, кыһамньытын ууран араҥаччылыахтаах, улахан сайдыылаах норуоттар тылларын көнньүнэн барар күөмчүтүттэн, үтүргэниттэн харыстыахтаах, онтон көмүскүүр сокуону-быраабы хааччыйыахтаах этэ. Ол оннугар, буолуох буолуохтааҕын курдук, саха тылын улам көйгөтүтүү, үөрэх-иитии эйгэтиттэн үтүрүйэн таһаарыы, дьыала-куолу, суут-сокуон, атын да эйгэ тылын быһыытынан симэлитии барбыта. Ол түмүгэр тыл ис кыаҕа сайдыбат, сахалыы тиэрмин, истиил буомурар усулуобуйата үөскээбитэ. Үтүмэн үгүс политическай ис хоһоонноох литератураны нууччалыыттан туруору тылбаастаан, төрөөбүт тыл ис сокуоннарын, нуорматын алдьатыы, аата-ахсаана суох тылбаастаныах да нуучча тылын соһон киллэрэн, тылы сыыһырдыы-дьүдьэтии барбыта.

Арпагыраапыйаҕа өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн киирбит нуучча тылын олоҕун нууччалыы эрэ суруйар быраабыла олохсуйбута. Оттон саха тылыттан тиэрмини үөскэтии, оннооҕор киирии тыллары сахалыы көрүҥүнэн суруйуу олохтоох омугумсуйуу курдук көрүллэр буолбуга. Бу барыта тылы буомурдуу, онтон симэлитии, нууччатымсытыы буоларын туһунан билигин арҕааҥҥы эрэ учуонайдар буолбакка, Арассыыйа биллиилээх учуонайдара бары да аһаҕастык суруйаллар.

70-с сыллартан төрөөбүт тыл боппуруоһа улам көхтөөхтүк дьүүлгэ турар буолан испитэ. Тылы чөллүүр-барҕардар санаа өрөспүүбүлүкэ бэлиитикэтин таһымыгар маҥнай 1990 сыллаахха балаган ыйын 27 күнүгэр суверенитет туһунан Декларацияҕа этиллибитэ. Декларацияҕа саха тыла, нуучча тылын тэҥинэн, судаарыстыба тыла буолара биллэриллибитэ. 1991 сыллаахха ыам ыйын 23 кунугэр "Саха Республикатын национальнай оскуолаларын санҥардан сайыннарыы концепциятын" бырабыыталыстыба бигэргэппитэ. Концепция оҕо төрөөбүт тылынан иитиллэр, үөрэнэр быраабын хааччыйар. 1992 сыллаахха муус устар 4 күнүгэр ылыллыбыт Төрүт сокуон (Конституция) саха тыла судаарыстыба тыла буоларын сокуон быһыытынан бигэргэппитэ. 1992 сыллаахха алтынньы 16 кунүгэр оччотооҕу Үрдүкү Сэбиэт (Верховнай Совет) XV сиэссийэтэ "Саха Республикатыгар тыллар тустарынан" сокуону ылыммыта. Бу сокуон, бастатан, олохтоох омуктар тылларын араҥаччылыыр, судаарыстыба кыһамньытыгар ылар соруктаах. 1993 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт XVIII сиэссийэтэ тыллар тустарынан сокуону олоххо киллэрэргэ анаммыт судаарыстыба бырагырааматын ырытан оҥорорго көрүк (концепция) ылыммыта. Концепция сүнньүнэн Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын сорудаҕынан бырагыраама бэлэмнэнэн, Ил Тумэҥҥэ өссө 1994 с. саҥатыгар бэриллибитэ. Хомойуох иһин, бырагыраама аныаха диэри көрүллүбэккэ, тыллар тустарынан сокуон олоххо киириитэ олус бытаарда, тардылынна.

1996 сыллаахха олунньу 9 күнүгэр "Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик Күнүн биллэрэр туһунан" Президент Ыйааҕа тахсыбыта. Ыйаахха этиллэринэн, төрөөбүт тыл Күнүн сүрүн соругунан сурук-бичик уонна саҥарыы култуурата сайдыытыгар көмөлөһүү, литература тылын нуормаларын тупсаран иһии уонна талааннаах айар ыччаты көрдөөһүн буолар.

Онон өрөспүүбүлүкэҕэ тыллар чөлунэн хаалыыларыгар, көҥүл сайдыыларыгар туһаайыылаах судаарыстыба саҥа бэлиитикэтэ сокуон-быраап өттүнэн хааччылынна диэххэ сөп. Бу барыта олохтоох омуктар төрөөбүт тылларын чөллүүр, араҥаччылыыр, сайыннарар иһин көхтөөхтүк туруналларыгар бигэ тирэх, төһүү буолар.

Саха тыла судаарыстыба тыла буолуута — бу суверенитеппыт биир дьоһуннаах ситиһиитэ. Онон саха тыла судаарыстыба бары наадыйыытын толорор, киэҥ эйгэҕэ - наукаҕа, култуураҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, дьыала-куолу тылыгар, үлэ араас салаатыгар, тэрилтэлэргэ туттуллар имигэс-хомугас, сайдыбыт истииллэрдээх, олоҕурбут нуормалаах буо-луохтаах. Оттон таба суруйуу — литература, сурук-бичик тылын нуор-матын сүрүн, тутаах салаата. Президент Ыйааҕа сурук-бичик култуура-тын, ол аата саха арпагыраапыйатын тупсарыыга, бөҕөргөтүүгэ быһаччы туһуламмыт дьаһал буолар.

Билигин төрөөбүт тылга саҥа бэлиитикэ, саҥа сыһыан улахан сэргэхсийиини үөскэттэ. Ол барыта иһитиннэрэр-биллэрэр киэҥ эйгэҕэ таҕыста, ханна баҕарар, ордук интэлигиэнсийэ ортотугар, көстөр-биллэр буолла, тэнийдэ.

Идэлээхтэр ортолоругар таба суруйуу тосхоллорун, быраабылаларын хаттаан көрүүгэ төрөөбүт тылга итинник саҥа бэлиитикэ, саҥа сыһыан хайаан да учуоттаныахтаах, үлэ онно олоҕуруохтаах даҕаны диэн бигэ санаа үөскээтэ.

Таба суруйуу тосхоллоро

Инньэ гынан, саха арпагыраапыйатын саҥалыы бэрийэн көрүүгэ хамыыһыйа маннык тосхоллорунан салайтарда:

1. Саха тылын төрүт сокуоннарыттан тахсар, норуокка үөрүйэх, үгэс буолбут нуормаларыгар олоҕуруу, онно харыстабыллаах сыһыаны төрүт оҥостуу. Ол иһин таба суруйуу баһылыыр-көһүлүүр, сурук нуорматын салайар сурук бириинсибинэн тыл туспа дорҕоонунан (фонеманан) саҥарыллыытын тутуһар бириинсип буолар. Саха төрүт тылын таба суруйууга бу бириинсип урут да сүрүннүүр этэ. Ол эрээри бу сырыыга хамыыһыйа бу бириинсиби өссө утумнаахтык тутуһары наадалааҕынан аахта.

Сурук-бичик нуорматын олохтооһун, уопсайынан эттэххэ, икки сурун төруккэ олоҕурар: тыллар, тыл араастык этиллэр барыйааннара норуот кэпсэтэр тылыгар төһө киэҥник тарҕаммыттара уонна былыр-былыргыттан төһө үөрүйэх буола олохсуйбуттара. БиҺиги курдук эдэрчи суруктаах-бичиктээх норуокка маҥнайгы төрүт сүрүннүүр. Ол иҺин бу сырыыга ордук киэҥник тарҕаммыттарынан, тэнийбиттэринэн, холобур, араастык этиллэр уһатыылаах аҕабыыт, аҥаар, барыыс, миин, ойуун, эдьиий, эмиий эбэтэр уҺатыыта суох аҕабыт, аҥар, барыс, мин, ойун, эдьий, эмий курдук барыйааннаах тыллартан уһатыылаах суруллар быраабылалара олохтонор. Мантан да атын тубэлтэлэргэ араастык этиллэр тыллар ордук киэҥник тэнийбит барыйааннара ылыллар, ол таба суруйуу саҥа тылдьытыгар көстүөҕэ. Урукку арпагыраапыйаҕа "кэмчилээһин бириинсибэ" диэнинэн салайтаран, араастык этиллэр тыллартан, сүнньүнэн, төһө тарҕаммытынан буолбакка, биир кылгаҺа ылыллар этэ.

2. Саха тылын олохсуйбут тутулун, айылҕатын, сокуоннарын тутуҺууну кытта сэргэ суруйуу тыл ис кыаҕын сайыннарыыга, сөргүтүүгэ көмөлөҺөр хайысханы ылыахтаах. Урукку арпагыраапыйа нуучча тылыттан киирии тыллары, киэҥник туттуллар дьиэ эргиннээҕи тыллартан уратылары, нууччалыы көрүҥнэринэн суруйтарара. Оттон сурук-бичик, литература тыла оннук тылынан олус сыыһырбытын ааҕыстахха, арпагыраапыйа нууччатымсытыыны көҕүлүүр диэн уруккуттан биллэр, өйдөбүл олоҕо суох буолбатах этэ. Ол да иһин арпагыраапыйаны дьүүллэһиигэ куруук да киирии тыллары таба суруйуу ордук сытыы мөккүөру тардара. Дьүүллэһии саҕана хаһыаттарга тахсыбыт матырыйаалы, үтүмэн элбэх архыып матырыйаалын үөрэтэн көрдөххө, кыттааччы быдан баҺыйар өттө киирии тыллары сахатытан суруйууну дьулуһан туруорсар эбит. Ону тэҥэ арпагыраапыйаны, таба суруйуу тылдьыттарын дьүүллэһиигэ саха тылын бэйэтин ис кыаҕын сөргүгүүгэ, сахалыы тиэрминнэри олохсутууга болҕомто наадатын туһунан боппуруос эмиэ куруук туруоруллар этэ.

Кэлиҥҥи кэмҥэ сахалыы тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии тосхоло күүһүрэр. Оннук тыллары арпагыраапыйа сурук тылыгар киллэрэн, таба суруллууларын чуолкайдаан олохсутар хайысханы ылыахтаах. Ол, биллэн турар, наука, техника сахалыы тэҥнээх солбуга суох тиэрминнэриттэн, ордук аан дойдуга тарҕаммыт тиэрминнэртэн, аккаастаныы буолбатах, оннук наадалаах тиэрминнэр бааллар даҕаны, туттуллуохтара даҕаны.

Билигин хаҺыаттарга, атын да сурукка урут нууччалыы суруллар тыллары сахатытан суруйуу тосхоло киирэн иһэр. Онон сахатыйар кыахтаах, анал ырытан оҥоһуллубут сахатытыы киритиэрийдэригэр сөп түбэҺэр тыллар сахалыы көрүҥүнэн суруллуохтаахтар. Оннук мэктиэлэринэн, холобур, буолаллар: тыл киирбитэ өр буолбута, киэҥник, элбэхтик туттуллара, этэргэ табыгастааҕа о.д.а. Сахалыы көрүҥнэнэр тыллар, биллэн турар, саха тылын дорҕооннорун тыйыс сокуоннарыгар бас бэринэн уларыйаллар. Ол эрээри, мантан туорааһын баар буолуон сөп. Холобур, киирии тылларга бүтэй дорҕооннор сэргэстэһиилэригэр балайда үөрүйэх буолбут саҥа көстүүлэри чинчийээччилэр бэлиэтииллэр (хол.: алмаас, инбэлиит, нуорма, түрмэ, хормуоска курдуктар). Маннык эбэтэр маныаха маарынныыр саха тылын дорҕооннорун дьүөрэлэһиилэрин нуорматыттан туоруур эрээри, толоостук иһиллибэт син элбэх түбэлтэ баар буолуо. Ол араастык этиллэр, онон араастык суруллуохтарын сөп киирии тыллары таба суруйууга "нууччалыытыгар чугаҺатыы бириинсибэ" тутуһуллуохтааҕыттан эмиэ буолар. Холобур, былыргы суруктарга, тылдьыттарга куурумса, куурупса, куурукса; уулукса, уулуҥса, уулуста; ньиэндэ эҥин диэн суруллар эбит, олор билигин сурук тылыгар да, саҥарыыга да куурусса, уулусса, лиэнтэ диэн нууччалыытыгар чугаҺатан нуорма быҺыытынан олохсуйдулар. Мантан туорааһын быһыытынан үгэс буолбут, олохсуйбут таба суруйуу да баар буолар (хол., балыыһа — балыныысса буолбатах, бэкээринэ — пекарня, бэкээринньэ буолбатах). Биллэн турар, биирдиилээн тылы таба суруйуу тылдьытынан быһаарыллыаҕа. Сорохтор киирии тыллары сахалыы көрүҥүнэн суруйуу, этиллиигэ элбэх барыйааннаах буолан, таба суруйууну олус уустугурдарын курдук саныыллар. Дьиҥинэн, сахатыйыы хаһан да үлүбүөй буолбат, оскуолаҕа үөрэтиллэр саха тылын сокуоннарынан сүрүннэнэр. Үөһэ этиллибит нууччалыыга чугаһатыыны, ордук тэнийбит эбэтэр үөруйэх буолан олоҕурбут барыйааннары тутустахха (оннуктар тыл-дьыкка киллэриллэн нуорма быһыытынан олохсуйаллар), сахатыйбыт киирии тыллары таба суруйуу оннук уустук буолбатах.

Биллэн турар, наука, техника тиэрминнэрэ саха тылын араас истиилигэр, анал литератураҕа нууччалыы көрүҥнэринэн суруллуохтара. Ону тэҥэ Саха сирин тас өттүнээҕи сир-дойду анал ааттара урукку курдук сүнньүнэн нууччалыы көруҥнэринэн суруллуохтара.

3. Литература тылын, сурук-бичик олоҕурбут үөруйэхтэрин, үгэстэрин хамыыһыйа сүнньүнэн тутуһан, атын ханнык да күттүөннээх улахан уларытыыны киллэрбэтэ. Ол курдук, морфология бириинсибин көстуулэрэ (хол.: барсабын, кэлсэҕин, кылыйсар, кытарчы, хараарчы,күөсчүт, отчут, суолдьут курдук суруйуу), онно маарыннатан суруйуу (хол.: оборчо, саһархай, бытархай, орто, эркин, харчы курдук) уруккуларынан хааллылар. Атын уларытыылар (киирии тыллартан уратыга) сүнньүнэн чуолкайдааһын, ардыгар сиһилээһин быһыытынан оҥоһулуннулар.

4. 1962 сыллаах арпагыраапыйаны үгүстэр олус ыарахан, ханнык эрэ академическай хабааннаах диэн эмиэ сирэр этилэр. Ити өттүнэн хамыыһыйа бары да быраабылалары хат көрдө. Быраабылалар ордук судургу, кылгас, өйдөнүмтүө гына сурулуннулар, эрэдээксийэлэннилэр.

5. Быраабылалар ордук дьэҥкэ, чуолкай буолалларын ситиһэргэ сааһыланан бэриллэр бэрээдэктэригэр хамыыһыйа уларытыы киллэрдэ (хол., нуучча тылыттан киирии тыллар таба суруллууларын сааһылаан, холбоон туспа баска бэрилиннэ, улахан буукубаны суруйуу саҥа сааһыланна).

Уларытыылары утарсыы туһунан

Таба суруйууга кыра да саҥаны киллэрии олус ыарахан, мөккүөрдээх, утарсыылаах буолааччы. Үөрэнэн хаалбыт үөрүйэх, үгэс диэн баар - туохтан да ордук күүстээх. Дьон бачча тухары үөрэнэн кэлбит үөрүйэхтэриттэн дэбигис аккаастана охсубаттар.

Ол эрээри манна икки суолу өйдүүрбүт наада. Олох уларыйан, төрөөбут тылга саҥа сыһыаны, саҥа тосхолу учуоттуур арпагыраапыйаны ылыныы — бу тыл ис сокуоннарыгар, үгэс буолбут нуормаларыгар олоҕуран, сурук-бичик култууратын саҥа кэрдиискэ таһаарыыга төһүү буолуохтаах. Тылбытын чэбдигирдэр, сайыннарар иһин бары бүттүүн турунуохтаахпыт.

Иккиһинэн, сурук-бичик, арпагыраапыйа түөрүйэтин дириҥник чинчийбит уһулуччулаах учуонайдар ыйыыларынан, таба суруйуу тиһигин ордук табыгастаах гына тупсарыахтарын баҕарар тыл үөрэхтээхтэрэ куруук биири эрэ саныахтаахтар, биир сүрүн соругу көрүөхтээхтэр — сурукка маҥнай үөрэнэ кэлэр оҕону (Л.Р. Зиндер). Арпагыраа¬пыйа төрдүттэн түөрэ уларыйбат, онон үөрэхтээх дьон тупсарыллыбыт таба суруйууга чэпчэкитик үөрэниэхтэрэ, ол улахан буолбатах. Оттон тыл ис сокуоннарыгар, үөруйэх буолбут нуормаларыгар олоҕурбут, ол аата саҥарылларын курдук суруллар, саҥарылларын курдук ааҕыллар (онуоха биһиги тылбыт тутула олус табыгастаах) — оннук сурук-бичик санаа курдук чэпчэки буолара кимиэхэ барытыгар өйдөнөр.

Хамыыһыйа

Саха арпагыраапыйатын саҥалыы көрөн, маҥнайгы барылын оҥорор хамыыһыйа Тыл, литература уонна история институтун (ТЛИИ) тылга салаатын уонна дьыала-куолу тиэрминнэрин оҥорор салаа уопсай мунньахтарын быһаарыытынан муус устар 11 күнүгэр 1994 с. тэриллибитэ. Хамыыһыйа 7 чилиэннээх этэ: ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата И.Е. Алексеев (убаастанар төрүөтүнэн үлэҕэ кыттыбатаҕа), ТЛИИ анныкы науч. үлэһитэ М.П. Алексеев, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Л.А. Афанасьев, ТЛИИ ыстаарсай науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.Н. Ефремов, ТЛИИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора Н.Е. Петров, СГУ СФКФ декана, саха тылын кафедратын сэб., филол. наука доктора, проф, Г.Г. Филиппов, ТЛИИ тылга салаатын сэб., филол. наука докто¬ра, проф. П. А. Слепцов.

Хамыыһыйаны Л.А. Афанасьев салайбыта. Хамыыһыйа мунньаҕа 4 төгүл ыытыллыбыта, ону таһынан СГУ-гар саха тылын, литературатын факультетыгар, "Саха сирэ" хаһыат эрэдээксийэтигэр, Суруйааччылар сойуустарыгар дьүүллэһии ыытыллыбыта. Ыытыллыбыт үлэни бэрийэн түмүктүүргэ П. А. Слепцов салалталаах анал хамыыһыйа тэриллибитэ. Онно улэлээбиттэрэ: ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука доктора И.Е. Алексеев, ТЛИИ анныкы науч. үлэһитэ М.П. Алексеев-Дапсы, ТЛИИ терминология салаатын сэбиэдиссэйин солб., филол. наука кандидата Л.А. Афанасьев, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, доцент, филол. наука кандидата П. С. Афанасьев, СГУ саха тылын кафедратын доцена, филол. наука кандидата И. П. Винокуров, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.Н. Ефремов, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата В.Д. Монастырев, ТЛИИ дириэктэрин солб., филол. наука кандидата А.Г. Нелунов, ТЛИИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора Н.Е. Петров.

Арпагыраапыйаны тупсарыы үлэтигэр тылга идэлээх элбэх дьон кыттыбыта: "Чолбон" сурунаал эрэдээктэрэ, суруйааччы П.Д. Аввакумов, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата В. И. Быганова, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.И. Данилова, народнай поэт М.Д. Ефимов, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Е.И. Оконешников, СГУ сахатылын кафедратын доцена, педагог, наука кандидата Т.И. Петрова, ТЛИИ учуонай-сэкэрэтээрэ, филол. наука кандидата Н.И. Попова, институт улэҺиттэрэ: И. В. Аммосова, Л.Н. Аммосова, В. К. Антонова, В. И. Егорова, В.Н. Николаев, Д.А. Петрова, А.С. Товарова.

Хамыыһыйа элбэх дьүүллэһиини тэрийэн ыыппыта, ол иһигэр СГУ-гар, "Саха сирэ" хаһыат эрэдээксийэтигэр, Суруйааччылар со¬йуустарыгар, Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институкка уонна "Чолбон" сурунаал эрэдээксийэтигэр арпагыраапыйа туһунан анал кэпсэтиилэр буолбуттара.

Таба суруйуу быраабылаларын, арпагыраапыйа тылдьытын бэрийиинэн сибээстээн, филол. наука доктора И.Е. Алексеев көҕүлээһининэн саха алпаабытын саҥалыы көрөр хамсааһын күүһүрбүтэ. Онон эмиэ бу боппуруостар хат көрүллэр буолбуттара. Саҥа алпаабыт бырайыага иһитиннэрэр-биллэрэр ЭЙГЭБЭ тахсыбыта, дьууллэһии саҕаламмыта. Куорат үөһэ ааттаммыт тэрилтэлэрэ, 9 киин, Бүлүү улуустарын үөрэҕин дьаһалталара дьүүлгэ кыттыбыттара. Алпаабыт бырайыагар сыһыан араас буолбута. 1998 с. тохсунньу 29 күнүгэр тиэрмин-арпагыраапыйа хамыыһыйатын (ТАХ) мунньаҕар алпаабыт, арпагыраапыйа бырайыактара дьүүлгэ турбуттара. Хамыыһыйа элбэх бэлиэтээһини, этиини киллэрбитэ, бырайыактары сүнньүнэн сөптөөҕүнэн аахпыта уонна 1998 сылга үлэни түмүктээн ТАХ киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар дьүүлгэ туруорарга быһаарбыта. Ол кэнниттэн хамыыһыйа салалтата уларыйбыта, үлэ түмүктэниитэ эмиэ харгыстаммыта. Ол иһин Гуманитарнай чинчийии институтун дириэктэрэ В.Н. Иванов арпагыраапыйа быраабыла¬ларын, тылдьытын хайаан да түмүктүүр, бэчээккэ бэлэмниир сорудахтаах эрэдээксийэлиир кэллиэгийэни алтынньы 21 күнүгэр 1999 с. тэрийбитэ.

Онно киирбиттэрэ: проф. В.Н. Иванов — салайааччы, ГЧИ кылаабынай науч. үлэһитэ, филол. наука доктора, проф. П.А. Слепцов — кылаабынай эрэдээктэр, ГЧИ дириэктэри солб., филол. наука кандидата Н.И. Попова — сэкэрэтээр, чилиэннэр: педагог, наука доктора, СГУ профессора В.М. Анисимов, СГУ саха тылын кафедратын доцена, филол. наука кандидата И.П. Винокуров, ГЧИ грамматикаҕа, түөлбэ тылга салаатын сэб., филол. наука доктора, СГУ профессора Н.Н. Ефремов, ГЧИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.И. Данилова, ГЧИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора, проф. Е.И. Коркина, ГЧИ тылдьыкка салаатын сэб., филол. наука кандидата В.И. Лиханов, ГЧИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата, А.Г. Нелунов, СГУ саха филологиятын, култууратын факультетын декана, саха тылын кафедратын сэб., филол. наука доктора, проф. Г.Г. Филиппов.

Түмүгэ

Тиһэҕэр, биири тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада. Омук бүттүүн туттарыгар анаммыт национальнай арпагыраапыйа хаһан да биир эбэтэр аҕыйах киһи үлэтэ буолбат, идэтийбит дъону түмэр улахан кэлэктиип үлэтэ буолар. Ол үлэ элбэхтэ дьүүлгэ турар, идэлээхтэр сиһилии үөрэтэллэр, сыаналыыллар, ол кэнниттэн бырабыыталыстыбаҕа баар тиэрмин-арпагыраапыйа хамыыһыйатыгар хаста да көрүллэр, онтон анал чинчийиигэ (экспертизаҕа) ыытыллар. Кэлин тиһэх республика үрдүкү салалтата бигэргэтэн, арпагыраапыйа норуот уопсай туттуутугар тахсар.

Ылыллыбыт сирэ

Сахалыы таба суруйуу тылдьыта. / Саха респ. наукатын акад. Гуманит. чинчийии ин-та; Редколл.: В.М.Анисимов уо.д.а. - Дьокуускай: Сахаполиграфиздат, 2002. - 543 с. ISBN 5-85259-589-6