Саха тылын үөрэтиллиитэ

Саха тыла наукаҕа билиитэ Саха сирэ нуучча государствотыгар киириитин кытта ситимнээх. Европа наукатыгар саха тылын аан бастаан Голландия үөрэхтээҕэ Николо Витзен "Noord en Oost Tartarye" (Север и Восток Татарии") диэн 1692 с. Амстердамҥа тахсыбыт үлэтигэр ыйбыта. Онно автор Саха сиригэр сылдьыбыт дьонтон ылбытынан сахалыы 35 тылы, ахсааны уонна "отче наш" мэлииппэни бэйэтин тылыгар тылбаастаан көрдөрбүтэ. Итинник аҕыйахтыы тылы испииһэктээн көрдөрүү ити кэниттэн атын да үлэлэргэ үгүс этэ. Дэҥ үлэлэргэ саха тылынан атын тыллары кытта тэҥнээн көрдөрөр быстах науснай суруйуулар эмиэ бааллара. Ол гынан баран бу тылы хайа эмэ өттүнэн наукаҕа ситэри арыйан көрдөрөр үлэ хойукка диэри кыайан суруллубатаҕа.

Саха тылын дьиҥнээхтик чинчийиини ХIX үйэ ортотун саҕана Нуучча Академиятын үлэһитэ (кэлин академик) О.Н. Бетлингк (1815-1904) оҥорбута. Кини идэтинэн санскритолог этэ, ол гынан баран Саха сиригэр кэлэн экспедиция оҥорбут А.Ф.Мидденфорд көрдөһүүтүнэн быстах кэмҥэ үлэлээн. "Uber die Sprache der jakuten" (Сахалар тылларын туһунан") диэн уһулуччулаах үлэни суруйбута. Үлэ сүрүн чааһа саха тылын бастакы научнай грамматиката этэ. 1851 с. Петербурга бэчээттэммитэ.

Грамматика автор саха тылын фонетическай уонна морфологическай тиһиллэрин, сиһилии суруйан, киһи сөҕүөн курдук табатык уонна толору арыйбыта. Нуучча алфавитын туһунан оҥорбут сахалыы алфавита саха тылын дорҕооннорун эҥкилэ суох таба көрдөрөрө. Маассабай сурукка анамматах эрээри бу алфавит революция иннинэ сахалыы бэчээккэ, чааһынай суруйсууга киэҥник туттуллубута. ол иһигэр Э.К.Пекарскай тылдьыт оҥороругар эмиэ бу алфавиты туһаммыта.

Синтаксис үөрэҕэ оччотооҕуга ситэ олоҕура илик этэ. Онон синтаксиһы Бетлингк билҥҥи киэбинэн суруйбатаҕа. Ол да буоллар үлэтигэр саха тылын синтаксическай тутула эмиэ көстүбүтэ.

"Грамматикаҕа" сыыһыарыы курдук ниэмэстии тылбаастаах сахалыы текстэр (А.Я.Уваровскай "Ахтыылара". "Эр соҕотох" олонхо кылгас сюжета, а5ыйах таабырын, биир ырыа) уонна сахалыы-немецтии тылдьыт бэчээттэммиттэрэ.