Сиэрдээх быһаарыы
Ханнык баҕарар ыйытыкка таба быһаарыыны ылыныы уустук, өй-санаа элбэх үлэтин, ырытарын, тэҥнээн көрөрүн эрэйэр. Ол барыта киһи оҥорор быһыылара барылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсалларыттан уонна хайалара; үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара баһыйан тахсара аан бастаан биллибэтиттэн тутулуктаах. Бу быһыылара оҥорбутун кэннит-тэн үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан икки өрүттэнэн, тус-туспа арахсан тахсаллар. Ол аата, бу оҥоруллубут быһыыны төһө эрэ кэминэн атыттар билэн, көрөн, бары өттүнэн сыаналаан, ырытан үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын чуолкайдык быһааран, икки аҥы араараллар:
А. Үрүҥ, үчүгэй быһыылары оҥоруу.
Б. Хара, куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһии.
Киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэр уонна саха тылыгар киирэн иҥэн, айыы диэн киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан икки аҥы арахсан тахсалларын быһаарар. Бу уратыны сахалар быһааран икки утарыта өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн тылы үөскэппиттэрэ билигин туттулла сылдьар.
Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да хаалан хаалбат, куруук баар буола турар. Үчүгэй буолуо дии санаан оҥоро охсубута сатаммакка, табыллыбакка хаалан куһаҕаны өссө элбэтэн кэбиһэн иһэр. Ол курдук, киһи оҥорор быһыылара ханнык, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу санаалааҕыттан тутулуктанара кыайан уларыйбат. Ону тэҥэ, санаа олус түргэнник уларыйар кыахтааҕа, онно олук буолан үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн сыанабылы киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар киллэрэн биэрдэҕинэ табыллар.
Киһи оҥорор быһыылара уларыйан хаалалларын таба суоттааннар сахалар сиэрдээх, таба быһаарыы, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан курдук түбэһэрин быһаараннар олоххо киллэрбиттэр:
1. Үчүгэй, таба оҥоруллубут быһыы.
2. Куһаҕан, сыыһа буолан тахсыбыт быһыы.
3. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолорун диэки сөп түбэ-һиини үөскэтэр киһилии быһыыны, үһүс өрүтү киһи сайдыыны ситиспит өйүн-санаатын туһанан булан оҥоро сырыттаҕына табыллар.
Сөп түбэһиини, тэҥнэһиини үөскэтэр быһаарыыны билигин үһүс өрүт диэн ааттыыллар. Туохха барытыгар икки өрүттэр икки арды-ларыгар үһүс өрүт үөскээн тахсарын сахалар быһаарбыттар уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиинэн бигэргэтэллэр.
Үчүгэй уонна куһаҕан тус-туспа хайысхаланан барар икки өрүтү үөскэтэллэр. Онтон бу икки өрүккэ сөп түбэһэр, тэҥнэһиини олохтуур быһаарыы, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн үһүс өрүтү арыйан таһаарарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран, сөп диэн тылы үөскэтэн, тылларыгар киллэрэн туһаналлар.
Сөбүгэр диэн тыл үчүгэй кыайан буолбакка, куһаҕаҥҥа да түс-пэккэ, үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан, ортотунан түбэһиини быһаарар. Туох эмэ сөбүгэр диэн ааттанара үчүгэйи арыычча аннынан уонна куһаҕаны үрдүнэн буоларын быһааран туттуллар.
Сөбүгэр диэн быһаарыы сөп түбэһиини биллэрэр. Икки тус-туспа хайысхалаах үчүгэй уонна куһаҕан диэн ааттанар өрүттэр, сөп түбэ-һиини үөскэтэр үһүс өрүттэрэ икки ардыларынан, ортолорунан сыл-дьарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран, бэйэлэрэ, сөп түбэһэр, сөптөөх быһаарыыны ылынааччылар олорор, сылдьар сирдэригэр Орто дойду диэн ааты иҥэрэн олоххо киллэрбиттэр.
Сөбүлээһин диэн сөп түбэһиини билинии, ону тутуһуу буолар. Ыал буолуу уол уонна кыыс бэйэ-бэйэлэрин сөбүлээһиннэриттэн саҕа-ланар. Ыал олоҕо сөбүлүү көрсүүттэн саҕаланар уонна сөбүлэһиинэн тутуллан салҕанан баран иһэрэ табыллар. Сөбүлэһии диэн аныгы быһаарыынан дуогабар ааттанар. Элбэх эрэйдэр, үлэлэр эбии көр-сөллөрүттэн уонна кэлэн иһэллэриттэн ыал олоҕо барыта үчүгэй диэҥҥэ кыайан тиийбэт, биирдэ эмэтэ үчүгэй буолан ыла-ыла сөбү-лэһиинэн тутуллан баран иһэрэ табыллар.
Сөбүлэһии диэн сөп түбэһиини үөскэтии ааттанар. Ыал олоҕо сөбүлэһииттэн тутуллан турар. Бу быһаарыы ыал олоҕор үчүгэйэ уонна куһаҕана, ыарахана тэҥнэрин, хайалара да аһара барбатаҕына табылларын биллэрэр. Туох эмэ быһаарыыны ылыныы табыллан сөп түбэһиини үөскэттэҕинэ уонна элбэхтик туттуллан сиэргэ кубулуй-даҕына киһи оҥорор быһыыта сыыһа-халты буолара аҕыйаан олоххо улахан туһаны аҕалар кэмэ кэлэр. Ол курдук, сиэр киһи аһара барар санаатын хааччахтаан туому үөскэттэҕинэ, киһи быһыытын тутуһарга тириэрдэриттэн оҥорор быһыытын тупсарарын үөскэтэр.
Былыргы кэмнэргэ сиэр үөскүүрэ уһун кэми ылара. Үчүгэйгэ ти-риэрдибит санаа араас дьонунан элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэһи үөскэттэҕинэ сиэргэ кубулуйара, дьон сиэри тутуһаннар, туомҥа кубулутаннар оҥорор быһыыларын тупсарар кыахтаналлара.
Аныгы кэмҥэ араас сокуоннары ылыналлара түргэтээн, олору тутуһа үөрэнии сиэри түргэнник үөскэттэҕинэ табыллар буолла. “Сири түҥэттэр сокуон таҕыстаҕына аҕам саҥа сокуону тутуһуо буоллаҕа дии уонна дьон сиэриттэн ханна туоруой?” (1,77).
Киһи оҥорор быһыыта үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан, үчү-гэйэ өр кэмҥэ быһаарыллан, дьон ону тутуһан элбэхтик хатылаан оҥордохторуна сиэри үөскэтэллэр уонна куруук туттуллар үгэскэ, ол аата туомҥа кубулуйуон сөп. Бу үчүгэй үгэстэр үөскэппит сиэрдэрин бары тутуһаннар олохторун тупсарыыны ситиһэллэр.
Аҕыйах депутаттар ылына охсубут сокуоннара үчүгэйэ, туһалааҕа өссө быһаарыллан, дьон үгүстэрэ олору билэн, итэҕэйэн олохторугар туһанан барыахтарыгар диэри өр кэми ылаллар.
Икки тус-туспа хайысхалаах өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэ-һии өрүтүн булан, онно сөп түбэһэр быһаарыыны киһи өйө-санаата сайдан, икки өрүттэргэ тэҥнэһиини үөскэтиини табан оҥорорго үөрэн-нэҕинэ эрэ кыайар. Ол курдук, аҥар өрүтү тутуһуу, ол эрэ өттүн диэки бара сатааһын халыйыыны, атынын аһара баһылааһыны үөскэтэн, диктатураны оҥорорун дьон билиэхтэрэ этэ.
Сэрии диэн дьон олоҕун кытаанах, элбэх саҥаны айыыны оҥорор кэмнэрэ буолар уонна сиэри таһынан барыылары элбэҕи үөскэтэр. Сэрии эмиэ сиэри тутуһарын аныгы тупсубут сокуоннар ирдииллэр. “Боссоойкону эһии” диэн үлэтигэр Идэлги маннык суруйар:
- Ама, оҕону-дьахтары ытыалаатахтарай? Советскай былаас сиэр-дээх быһыытын-майгытын туһунан бэркэ кэпсиир-ипсиир этилэр дии, - диир Курбан. (2,32).
Дьон былыр-былыргыттан ырыынак сокуоннарын туһанан атыы-ны-эргиэни ыыталлар. Тэҥнэһиини, сөп түбэһиини үөскэтии холобу-рунан атыылааччы уонна атыылаһааччы биир тылы булуналлара буо-лара ордук итэҕэтиилээх. Кинилэр биир тылы булуннахтарына, араас, үрдүк көрдөбүллэрин кыччатан, аҕыйатан биэрдэхтэринэ эрэ, сөп түбэһии үөскээн атыы-эргиэн табыллар кыахтанар.
Ырыынак кэмигэр бу быһаарыы үлэ сайдан иһиитин үөскэтэр уонна ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр туттулуннаҕына, үлэ сөптөөх барыһы биэрэрэ табыллар. Ол курдук, сөптөөх барыһы биэрбэт үлэ көрүҥэ тохтоон, хаалан иһэриттэн, саҥа, барыһы биэрэр үлэни булан сайыннарыы олоххо сайдыыны киллэрэрин туһаныы буолар.
Онон сиэрдээх быһаарыы диэн икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларыгар үөскээн тахсар сөп түбэһиини үөскэтэр аналлаах туһаны аҕалар үһүс өрүтү булуу ааттанар. (3,24).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Попов Л. Тоҕой Сэлэ. (Роман. 1-ая книга). – Якутск: Кн. изд-во, 1976. – 256 с.
2. Идэлги. Боссоойкону эһии. Документальнай хабааннаах сэһэн. – Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата. 1997. – 64 с.
3. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.