Сиэри кэһии
Олох биир сиргэ хам баайыллан турбат, олоххо туһалаах саҥаны айыылар туһаҕа киирэн, уларытыылары оҥорон иһэллэрэ сайдыыны аҕаларын ситиһии уонна таба туһаныы эрэ омук атыттартан хаалан хаалбатын, туоратыллыбатын үөскэтэр. Ол аата сайдыы киирэриттэн олох уларыйара тохтообокко кэлэн иһэриттэн сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа эмиэ уларыйан биэрэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ этэринэн сайдыы, уларыйыы киирэриттэн, элбэхтэр быһаарыыларын тутуһан сиэр уларыйан, туп-сан, үчүгэй диэки өттүгэр сыҕарыйан, хамсаан биэрэн иһэр. Бу хам-сааһын хайдах үөскүүрүн таба быһаарыы уонна туһалаах өттүн сайын-нарыы итэҕэл үөрэҕэ дьоҥҥо оҥорор туһата буолар.
Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарынан уонна бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэллэринэн аһара кытаанах бобууну, хаайыыны оҥорор кыаҕа суох. Санаа олус түргэнник уларыйарын, аһара барарын аҕыйатарга, туохтан да иҥнибэ-тин тохтото сатыырга сиэр аналланар. Элбэхтэр бу үчүгэй диэн быһаа-рыыны ылыммыттара баһыйдаҕына, сиэр уларыйан, ол үчүгэйи туту-һан, сайыннаран дьон үчүгэйи оҥороллорун элбэтэргэ туһалыыр.
“Сиэри таһынан барыма” диэн сэрэтэр этиини сахалар туһаналлар. Төһө да бобуу курдук иһилиннэр даҕаны, бу этии булгуччулаах бобуу, хаайыы буолбатах, арай сэрэтэн, сиэр ханна баарын булларан биэрэр этии буолар. Сиэри таһынан барбакка эрэ кыра-кыралаан кэһиилэри киллэрэн тупсаран биэрэн иһииттэн уларыйара ситиһиллэр. Кэс диэн тыл уларыйыы кэһииттэн киирэрин биллэрэр. Ол аата сиэр кыра-кыралаан кэһиилэр, тупсарыылар киирэн иһэллэриттэн уларыйда-ҕына, тупсан биэрэн истэҕинэ олоххо хамсааһыны, долгуйууну, утары-та туруулары үөскэппэккэ эрэ сайдыыны киллэрэн иһэрэ ситиһиллэр.
Улуу Өктөөп өрө туруута кыайан саа-сэп күүһүнэн былааһы дьа-даҥылар былдьаан ылыылара олус улахан саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии этэ. Бу эмискэ киирбит тосту уларыйыылар урукку, хаалбыт олох сиэрин таһынан барбыттара, бырахпыттара элбэх хаан тохтуутун, үгүс дьону өлөртөөһүннэри таһаарбыттара.
Перестройка кыайыытын кэнниттэн ырыынак олоҕор төттөрү төн-нүү сиэри аһара барбакка ситиһиллэн иһэриттэн хаан тохтуута, ута-рыта туруулар, сэриилэр тахса иликтэр эрээри, уларыйыылар киирии-лэрэ олус бытааннык барар. 2020 сыллаахха Россия Конституциятыгар уларыйыылары киллэрэн салайар былаас аҥардастыы баһылааһынын үөскэтии диэки халыйыыны оҥорон хамсааһыны бэлэмниир.
Кэс диэн оҥкуллубут суолтан кыратык туорааһыны оҥор диэн киһини соруйуу ааттанар. “Кэс тыл” диэн кырдьаҕас, олоххо улахан уопуттаах киһи эдэргэ, толороругар анаан, саҥаны айыыны хайдах оҥорор туһунан этэр тыла буолар. Бу этии аатын курдук тугу эрэ кэһиини, уларытыыны, саҥаны айыыны киллэриини биллэрэр суолта-лааҕа сиэр кэһиллэн, сыыйа уларыйан иһэрин чуолкайдыыр.
Кырдьаҕас киһи сүбэтин, этэр “Кэс тылын” тутуһан уруккуттан олохсуйбут сиэри кэһэн саҥа уларытыылары киллэрии олоххо туһаны оҥорорун, сайдыыны аҕалан иһэрин билинэн ити, кэс тыл этиитэ диэн үгэс үөскээбитин сахалар тутуһаллар. (1,110).
“Кэскиллээх кэс тыл” диэн өс хоһоонугар эдэрдэргэ анаан олоҕу тупсарар уларытыылары, сиэри кэһэн киллэр диэн этиллэр. Кэскил диэн кэһиини киллэр диэн биллэр өйдөбүллээх тыл. Саҥаны айыыны оҥорон, туһаҕа таһааран кэһиини киллэрдэххэ эрэ олоххо сайдыы, кэскил киирэрин ситиһэри биллэрэр.
Киһи олоҕор, үлэтигэр тупсарыылары киллэрэр санааланара, саҥа-ны, урут суоҕу айа сатыыра хаһан баҕарар баар. Арай бу айа сатааһын, саҥаны айыыны киллэрии уруккуну, үчүгэй өттүгэр кыратык улары-тара, тупсарара олохсуйбут сиэри кэһии диэн ааттанар уонна табылын-наҕына, саҥаны сөбүлээччилэринэн ылыныллыан сөп.
Саҥаны олоххо киллэрии урукку кэмҥэ олохсуйан сылдьыбыт сиэ-ри, тупсубут сиэринэн уларытар, кэһиини киллэрэр, эргэ, хаалбыт солбуллар, ону саҥаны киллэрбиттэр сөбүлээн, саҥа сиэринэн ааҕан туһанан барыахтарын сөп. Олоххо уларыйыылары киллэрии урукку олох үйэлээх үгэстэрин улаханнык уларыппакка, алдьаппакка, суох оҥорбокко сыыйа, кыра-кыралаан кэһиилэртэн кэлэн иһэллэрин саха-лар тутуһаллар. Өрө турууну оҥорон салайар былааһы сэрии күүһүнэн дьадаҥылар былдьаан ылыыларын сахалар сөбүлээбэккэ кыахтара баарынан утарса сатаабыттара остуоруйа үөрэҕиттэн биллэр.
Сахалар үөрэхтэрэ сиэри таһынан аһара барары бобор, хаайар, онтон сиэри сыыйа кэһиини киллэрэн уларытар бобуллубат, хата хайҕанар. Сиэр “Кэс тылы” тутуһан кэһиллэрэ табыллар, ол аата кыра-кыралаан уларыйыылар, саҥаны айыылар киирэн иһэллэрэ олоххо туһаны оҥороллоруттан көҥүллэнэллэр, бобуллубаттар.
Кэһии диэн тугу эмэ уларытары тэҥэ, куруук туттуллар кыра бэлэх ааттанар. Кэһии кыра да буоллар киһи санаатын көтөҕөрө ордук туһалаах. Араас барыта кэһиигэ туттуллуон сөп. Саха дьоно ханна сырытталлар эрэ кэһиилэрин соһо сылдьаллар. Ол барыта онно-манна, ыраах эҥин сылдьар киһи ханнык эрэ кэһиилэри оҥороруттан тула-лыыр дьон санааларын көтөҕө, көннөрө, үчүгэй санааларын эбэн биэрэ сылдьарыгар аналланар туһалаах быһыы буолар.
Соһуччу ыалдьыт, хоноһо тиийэн кэлиитэ дьиэлээхтэри ыгар, эбии эрэйгэ, күүтүллүбэтэх ороскуокка түһэриэн сөп. Кэһии ону тэҥнээн биэриигэ аналланан туһааннаахтар санааларын биллэрдик көтөҕөр, тупсарар. Бу үтүө майгыны сахалар туһана сылдьаллар.
“Нельзя, но если очень хочется, то можно” диэн нууччалыы этии улахан баҕа санаалаах киһиэхэ аһара кытаанах бобууну туһаныы туһата суоҕун биллэрэр. Аһара күүстээх баҕа санаатын киһи туохтан да иҥнибэккэ эрэ толорон кэбиһэрэ олоххо баар суол буолар. Бу этии киһи оҥорор быһыытыгар санаата баһыйарын ыйан биэрэрэ, сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһиэхэ үчүгэй санааны элбэтэрэ табатын дакаас-тыыр. Ол курдук, аан бастаан киһи санаатын көннөрдөххө эрэ оҥорор быһыыта көнөрүн, тупсарын биллэрэрэ ордук суолталаах.
“Өйдөтө сатаабытым да” диэн этии хомолтолоох быһыы оҥорул-лан хаалбытын кэнниттэн хойутаан кэлэрэ, эрдэттэн ылыммыт сыыһа санааны көннөрө сатааһын кыаллыбатаҕын биллэрэр.
Киһи санаатын уларытара уустуктары үөскэтэр. Биир санааны ылыммыт, андаҕар эппит киһини көннөрүү өссө уустугурар. Бу санаа куһаҕанын, туһата суоҕун билинии, умнуу, хаалларыы эрэ санааны уларытар кыахтаах. Оҥорбут буруйу, бу куһаҕан диэн билинии, киһи санаатын көннөрөрүгэр, атын, үчүгэй санааны ылынарыгар туһалыыр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ ону быһааран “Айыы этиитэ” диэн өйү-санааны араас быстах, үчүгэйдэрэ, куһаҕаннара биллибэт санаалартан ыраастыырга аналлаах туому толорор.
Санааны көннөрөргө саҥа, үчүгэйдэрэ биллэр санаалары санааһын улахан туһаны оҥорор. Сиэри тутуһуу диэн үчүгэйи оҥорууга тириэр-дибит санаалары саныы сылдьыы ааттанар. Үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥороро элбиирин сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Саҥа, үчүгэй санааны санааһын урукку куһаҕан диэн ааттаммыт санаа-лары үтүрүйэн, туоратан киһиэхэ үчүгэй санааланарын үөскэтэр. Атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕарыы киһи үчүгэй санаалара элбииллэригэр бы-һаччы тириэрдэрин сахалар туһаналлар.
Санаа олус түргэнник уларыйарыттан хайдаҕын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын оҥорон, боруобалаан көрөн эрэ билэр кыах дьоҥҥо баар. Ол иһин айыыны оҥоруу үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана өссө кыайан биллэ, быһаарылла илик быһыыга киирсэринэн, сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһан куһаҕаны аҕыйата сатыыллар. Айыыны, киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоруу куһаҕан буолан тахсара ордук элбэҕиттэн сиэр уонна киһи быһыыта диэн аналлаах хааччахтары оҥорон киһини харыстыыры сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.
Үчүгэй быһыылары оҥорууттан үөскээбит сиэри тутустахха, онно тэҥнээн көрөн, сөп түбэһэр саҥа санааны күүһүрдэн биэрэн тугу эмэ оҥордоххо табыллара, туһаны аҕалара элбиир. Ханнык баҕа санааны ылынары быһаарарынан сиэр киһи олоҕор оҥорор туһата олус улахан, сирдээн биэрэн таба суолу булларар. Үчүгэй санааны толорууга дьу-луһары бары сөбүлүүллэр, ону оҥорорго көмөлөһө сатыыллар.
Саҥаны айыы диэн дьон билбэт, ол иһин оҥорбот быһыылара буолан, ону оҥордоххо сиэри таһынан аһара барар, олоххо улахан уларытыылары киллэрэр, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана өссө быһаарыллан биллэ илик быһыылар буолан тахсаллар. Ол иһин сахалар үөрэхтэ-ринэн айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана чуолкайдык быһаарыллыар, олоххо туһаны аҕалара эбэтэр буортулааҕа биллиэр диэри улахан сэрэхтээҕинэн ааҕыллар, “Айыы буолуо” диэн сэрэтэн этиллэр. Төһө эрэ кэминэн бу саҥаны айыы үчүгэйи оҥороро билиннэҕинэ, дьон үгүстэрэ туһалааҕын итэҕэйдэхтэринэ биирдэ; олоххо, туттуллууга киирэн үрүҥ айыы диэн ааттаныан уонна сиэри уларытыан сөп.
Саҥаны айыы ити уратыларын билэллэриттэн сахалар сиэри таһынан аһара барыыны оҥорууну сөбүлээбэттэр. Ол иһин оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх-тэри Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Онон сиэри кыратык кэһиини, олоххо туһалаах уларытыылары киллэриини оҥорууну сахалар боппоттор, хаайбаттар, ол иһин уһун үйэлэргэ сайдыыны ситиһэн иһэллэрэ тохтообокко кэлэн иһэр. (2,58).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.
2. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.