Сиэр нэмин билэн туттунууну үөскэтэр
Киһи күүстээх, кыахтаах. Ол иһин киһиэхэ күүһүн аһара туттунан кэбиһиитэ диэн эрэй үөскээн кэлэрэ элбээн хаалар. Бу эрэйи бэйэлэрэ үлэлиир, оҥорор тутар дьон үөрэтэн билэннэр, күүстэрин сэрэнэн, кэмнээн туттуна сатыылларыттан нэмин билэн туттунуу үөрэҕэ үлэни баһылаабыт сахаларга былыргы үйэлэргэ сайдыбыт.
Үлэттэн, сыыһа-халты туттунууттан үөскээн тахсар эрэйдэри ку-мааҕыны эрэ бэрийэр суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуо-найдар билбэттэриттэн нэм диэн эйэни үөскэтэр, харыстыыр аналлаах тылбытын, “дэм” диэн алдьатыыга, күүркэтиигэ тириэрдэр тылга сэ-биэскэй былаас саҕаттан уларыта сатыы сылдьаллар. (1,39).
Бу сахалар сайдалларыгар улаханнык туһалыыллар дии саныыр үөрэхтээхтэрбит өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн эйэ-нэм диэн хол-буу этии оннугар эйэ-“дэм” диэни киллэрэ, туһаннара сатааннар ула-хан куһаҕаны оҥороллор. Дэм диэн күүркэтэр, дэбдэтэр, алдьаныыга, табыллыбат буолууга тириэрдэр тылы, эйэ диэн сымнаҕас, харыс-табыллаах сыһыаны эрэйэр тылга холбуу сыбааннар, эйэбитин алдьа-тыыга тириэрдэллэр уонна өссө билбэтэҕэ буолаллар.
Хаһан да эйэ-“дэм” диэбэт ордук. Дорҕооннорун дьайыылара сөп түбэспэттэрин тэҥэ, суолталара эмиэ утарылар. Дэм алдьатар, дэм-ниир, күүркэтэр, киһиргэтэр суолталаах тыл. Бу тылы туһаныыттан биһиэхэ, сахаларга эйэбит өссө да кэлэ, үөскүү илик. Төһө эмэ элбэх поэттар, дорҕооннору таба дьаарыстаан хоһооннору айар дьон бааллар эрээри, бу тыллар дорҕооннорун дьайыылара сөп түбэспэттэрин, ута-рыта охсуулаахтарын өссө билэ иликтэр, тыл үөрэхтээхтэрин албын-нарыгар киирэн биэрэн сылдьаллар.
Нэм диэн аһара туттунууну, аһара барыыны тохтоторго аналлаах тыл. Киһи күүһэ-кыаҕа элбэҕиттэн аһара туттунан кэбиһэрэ элбээн хааларын нэмин билэн хамсаныы тохтотор. Сыаналаах тэрил тутаах гайкатын аһара күүскэ эрийэн резьбатын быһа тардан кэбистэххэ, улахан ночоот, элбэх үлэ тахсарыттан киһи күүһүн сэрэнэн, нэмин билэн туһаныыта туһата улахана биллэн тахсар.
Оҕо улаатан ыйааһына эбиллэн истэҕинэ күүһэ улаатан иһэр. Бу кэмтэн саҕалаан күүһү табан, нэмин билэн туһаныыга үөрэнэн истэ-ҕинэ табыллар. Бэйэ ыйааһынын таскайдааһынтан күүс эбиллэн иһэрэ үөскүүр. Үгүс ыйааһыны көтөҕөлөөн, анньыалаан спортсменнар күүс-тэрин эбэллэрин тэҥэ, эттэрэ-сииннэрэ эмиэ эбиллэр.
Үлэни оҥорууга аналлаах күүһү сатаан, табан туһаныыны нэмин билии үөскэтэр. Ол аата, бу хамсаныыны оҥорууга төһө күүс сөп буоларын киһи эрдэттэн, кыра-кыратык хамсатан боруобалаан көрөн билэн, күүһүн сыыйа эбэн биэрэн иһэрэ эрэйиллэр. Күүһү сыыйа эбэн биэрэн иһии нэмий диэн тылынан этиллэр.
Табан, сатаан туттунарга, үлэлииргэ үөрэнии диэн уһун кэмҥэ үөрүйэҕи, буор куту үөскэтэн ситиһиллэр үөрэх буолар. Бары үлэҕэ барытыгар табан, нэмин билэн туттунуу эрэйиллэр.
Нэмин билэн туттунуу күүс аһара барыытын хааччахтаан сиэри үөскэтэр. Ол аата субу үлэни оҥорууга аналланар күүс аһара элбэх эбэтэр аҕыйах да буолбакка, сөптөөх буолара, нэми тутуһара хайаан да эрэйиллэр. Күүһү нэмин билэн туттунуу диэн эмискэ хамсаныы буолбакка, күүһү сыыйа улаатыннаран хамсаныыны нэмийэн оҥоруу ааттанар. Эмискэ хамсаныы туһаны оҥорорунааҕар алдьатыыны оҥо-рон кэбиһэрэ элбээн хааларыттан нэмин билии харыстыыр аналлаах. Ыараханы эмискэ көтөҕө сатааһынтан сис быстыыта, өрөһө хайдыыта тиийэн кэлэн эрэйи элбэтэллэрин үлэһиттэр билэллэр. Ону тэҥэ, эмискэ хамсаныыттан туттар тэрил туга эмэ алдьаныыта таҕыстаҕына, үлэ атахтанара тиийэн кэлэн ночооту үөскэтиэн сөп.
Нэмий диэн күүһү сыыйа-баайа, үлэни оҥорууга төһө көрдөнө-рүнэн, сөп түбэһэринэн эбэн биэрэн ис диэн өйдөбүллээх үлэһиттэр үөскэппит тыллара буолар. Ханнык баҕарар үлэни оҥорорго онно сөптөөх күүһү туһаныыны нэмий диэн тыл быһаарар.
Нэмнээх диэн нэмин билэн туһаныыны эрэйэр киһи оҥорор бы-һыыта ааттанар. Нэми тутуһуу киһи киһиэхэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһарын үөскэтэринэн ордук улахан туһалаах. Ол иһин сахалар эйэ-нэмнээх диэн холбуу этиини эйэни үөскэтэргэ анаан тутталлар. Эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэтэхпитинэ, икки кэпсэтэр өрүттэр икки ардыларыгар сыһыаннара нэми тутуһан, сымнаҕастык, эйэлэрин ха-рыстаан баран иһэрин биллэрэр.
Эйэ олус кэбирэх, биирдэ куһаҕаннык көрүүттэн, биир куһаҕан тылтан алдьаныан, үрэллэн хаалыан сөп. Ол иһин эйэҕэ нэмин билэн, харыстабыллаахтык, олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыы хаһан баҕарар ирдэнэр көрдөбүл буоларын сахалар тутуһалларын эйэ-нэм диэн холбуу этиини туһана сылдьаллара биллэрэр.
Нэмин билэн туттунуу сиэри үөскэтэр. Сиэри тутуһар сахалар ыксаабаттар, тиэтэйбэттэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан, оҥорор быһыыларын, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан курдук түбэһэрин ситиһэллэр. Үөрэхтэммит аатыран сиэри таһынан бара сатааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ “дэм” диэн тылы туһананнар, саха дьонун киһиргэс оҥорон эйэлэрин алдьата сатыыл-ларыттан үлэһиттэр харыстанар кэмнэрэ тиийэн кэллэ.
Саха дьоно уһун үйэлэргэ сиэри тутуһан, сайдыыны ситиһэн иһэллэр, бары үлэҕэ нэмин билэн сыһыаннаһалларыттан үлэ сата-нарын, табылларын ситиһэллэр. Үлэлии үөрэнии эрэйдээҕин, табан хамсаннахха, аһара туттубатахха кыалларын уонна уһун кэми ыларын “Сата таас” диэн таҥара оннугар туттулла сылдьыбыт киэҥ өйдөбүл баар буола сылдьыбыта таба быһаарар.
Уустук, эрэйдээх үлэни табан, үчүгэйдик оҥоруу сатабыл диэн ааттанар уонна киһи буор кута үрдүк сайдыылааҕын биллэрэр. Маннык уустук үлэни оҥорор үлэһит киһини сатабыллаах диэн ааттыыллар. Сатабыллаах киһи нэми билэн туттунарыттан оҥорор үлэлэрэ ордук табыллан барыһы биэрэр кыахтаналлар.
Онон киһи күүһүн хаһан баҕарар кэмнээн, сиэри тутуһан, сөп буоларынан туһанарын нэмин билэн туттунуу үөскэтэр. (2,80).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.
2. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.