Солуну билии
Ол, сол, бу диэн тугу саҥа көрбүппүтүн, билбиппитин ааттыыбыт. Тугу саҥаны билбиппит, көрбүппүт барыта солун диэн тылынан этиллэр. Сол уонна уун диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит солун диэн тылбыт саҥаны, уратыны аан бастаан билиини биллэрэр.
Солуну, саҥаны билииттэн киһи өйө-санаата сайдар, билиитэ эбиллэн иһэр. Өйгө-санааҕа саҥаны билии эбиллиитэ ханнык эрэ кээмэйи аһара барыа суохтаах, эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Үчүгэй солуннар.
2. Куһаҕан солуннар.
Сахалар көрсүһэ түһээт: “Туох солуннааххын?” диэн ыйыталлара солуну, саҥаны истиигэ, билиигэ элбэх баҕа санаалаахтарын биллэрэ сылдьар. Солуну, саҥаны билии элбээтэҕинэ уонна аһара бардаҕына солумсаҕырыыны үөскэтэрэ, киһи бииртэн-бииргэ, саҥаттан-саҥаҕа көтүөккэлээһинин таһааран, аны куһаҕаҥҥа, солумсах буолууга тириэрдиэн сөбүттэн сэрэнии, харыстаныы эрэйиллэр. Ол иһин сахалар “Туох солун баар?” диэн саҥаны билэ охсууга тиэтэйэр ыйытыыга “Солун суох” диэн утарар харданы биэрэн солумсаҕырыы аһара барарын сонно тохтотоллор.
Дьон үчүгэй да, куһаҕан да солуннары истиэхтэрин баҕараллар. Олортон куһаҕан солуннар ордук улахан интэриэһи тардалларыттан тарҕаналлара аһара түргэн уонна “Куһаҕан сымыйа буолбат” диэн этиигэ сөп түбэһэн уларыйан хаалаллара аҕыйах буолар.
Урут билбэтэҕи билии, оҥорботоҕу оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта улахан хамнааһыны оҥорон умнуллубат буолууга сонно кубулуйар, ол аата айыыны оҥоруу киһиэхэ ийэ кутун быһалыы үөскэтэр. Саҥаны, солуну, уратыны билии умнуллубат уратылаах. Оҕо ийэ кута саҥаны билиилэриттэн, оҥорууларыттан үөскээн сайдан, үгэстэри үөскэтэн мунньуллан иһэр. Оҕо ону төрүт умнубат, саҥа билии саҥа үгэһи үөскэтэн өйүгэр хатанан хаалар. Ол иһин ийэ кут өйө-санаата киһи төрүт өйө-санаата диэн ааттанар, үйэтин тухары салайыыга кыттыһа сылдьар уонна Кут-сүр үөрэҕин туһанан үчүгэй быһыыларынан, үгэстэринэн кыра эрдэҕинэ иитиллэрэ эрэйиллэр.
Саҥаны, солуну билиини аныгы наукаҕа эмиэ арааран билэллэр. Киһи саҥаны билбитэ мэйиитигэр нейроннар саҥа холбоһууларын үөскэтэн иһэрин быһаарбыттар. Ол иһин саҥаны айыыны оҥоруу умнуллубат уратылаах. Өй-санаа бу сайдан иһэр уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар, оҕо ийэ кута үөскээһинэ диэн үөрэх оҥорон Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Киһи олус уратыны, саҥаны көрбүтэ, соһуйбута, куттаммыта өйүгэр хатанан хаалан хаһан да умнуллубаттар. Ону сахалар: “Киһи түүлүгэр киириэх” – диэн бэлиэтээн этэллэр. Киһи түүлүгэр үгэскэ кубулуйбут бэлиэлэри көрөрүнэн, итинниктэри биирдэ көрөрүн, билэрин кытта түүлүгэр киирэн көстүөхтэрин сөп. Итинник уратылар биирдэ көстөөт даҕаны үгэскэ кубулуйаллара быһаарыллар.
Киһиэхэ солуну билиититтэн салгын кута сайдан иһэр. Солуну билэн истэхпитинэ, олоххо туһаннахпытына табыллар, солуну, саҥаны билииттэн сайдыы кэлэрэ ситиһиллэр. Онтон билбэтэхпитинэ, олохпутугар кыайан туһамматахпытына түргэнник сайдан, уларыйан иһэр олохтон хаалан хаалыыга тиийиэхпитин сөп.
Саҥаны, солуну билэ-көрө сатааһын кэмнээх-кэрдиилээх, эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр. Ол солуну билэн олоххо хайдах туһаныыттан тутулуктанар:
А. Саҥаны, солуну билии сайдыыны, тупсууну аҕалар.
Б. Ол-бу, араас олоххо туһата суох саҥаны, куһаҕан солуну билэ сатааһын куһаҕаны элбэтиигэ тириэрдиэн сөбүттэн сэрэнии ирдэнэр.
Араас солуннар билигин аһара элбээтилэр. Олору барытын билэ сатааһын аһара барыыта солумсах буолууга тириэрдиэн сөп. Бииртэн бииргэ көтүөккэлээн иһии, солумсаҕыран хаалыы киһи оҥорор, тутар кыаҕын аҕыйатыыга тириэрдэрэ түмүгэр куһаҕаны үөскэтэр.
Олоххо туһата суох араас элбэх солуну билии аһара барбатаҕына табыллар. Аһара баран араас, олоххо туһата суох солуну билэ, олору эккирэтэ сатааһын куһаҕаҥҥа, көтүмэх, солумсах буолууга тириэрдэрэ киһи быһыытыгар сөп түбэспэт.
Солумсах буолуу куһаҕан майгыга киирсэр, киһини араас сыыһа-халты туттунууларга, куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Бииртэн бииргэ, саҥаттан саҥаҕа көтүөккэлээн иһии киһилии майгы буолбатах. Солумсах буолууну ордук дьахталлар сөбүлээбэттэр.
Солумсах буолууттан үлэни оҥорууга сэт үөскээн тахсар. Бу сэт үөскээһинэ үлэни-хамнаһы хаалларар, кыайан, табыллан үлэлээбэти сайыннаран үлэ кыаллыбат буолуутугар тириэрдэр. Билигин дьон солумсах буолуулара улаатан уһуннук үлэлэнэр ыарахан үлэлэри сирэллэрэ, үлэлээбэттэрэ үөскээбититтэн кэлии, үлэни кыайар омуктар кэлэн, ахсааннара эбиллэн иһэллэр. Элбэх үлэлээх тыа сириттэн эдэрдэр барыылара бары, араас, олоххо туһата да суох үөрэҕи эккирэтэ сатаан солумсаҕыраллара улааппытын бэлиэтиир.
Тыл үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмигэр солун диэн төрүт тылбытын “сонун” диэн сахаларга суох саҥа тылы булан уларытаннар, солумсах буолуу үөскээһинин төрүтүн, элбэх саҥаны билииттэн үөскүүрүн кистээннэр, сабаннар, билигин саха дьоно бары солумсаҕырыылара улаатарыгар тириэртилэр. Уһун үйэлэргэ үлэлээн кэлбит тыа сирин үлэтэ-хамнаһа кыайтарбата солумсаҕырыы киһи быһыытын аһара барбытын, олус улааппытын биллэрэр.
Олох аҥардастыы үчүгэй эрэ буолбатах. Оҕо кыра эрдэҕинэ бары-барыта үчүгэй, оонньуу курдук көстөрө сотору, улаатан истэҕинэ аастаҕына, көннөҕүнэ табыллар. Куһаҕан диэн олоххо хаһан баҕарар баарын оҕо төһө кыратыттан билэ үөрэнэр даҕаны өйө-санаата туруктаахтык сайдарын сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” уонна “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэхтэри туһанан өйдөрүгэр-санааларыгар тириэрдэр.
Оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатыы, маанылааһын улаатан истэҕинэ эмискэ тосту уларыйыыта, хаалыыта оҕо улахан киһи олоҕо элбэх эрэйдээҕин соһуччу билиитэ “Трудные подростки” диэн кыайан салаллыбат майгылаах оҕолор үөскээһиннэригэр тириэрдэр. Оҕо улаатан иһэн олох ыараханнарын сыыйа билэн истэҕинэ өйө-санаата, бу халыйыыга оҕустарбакка сайдыан сөп. Ол иһин сахалар оҕону куруук бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьан олох ыараханнарыгар сыыйа, кыра эрдэҕиттэн иитэллэр уонна үтүгүннэрэн үөрэтэн иһэллэр.
Кыра да куһаҕан киһиэхэ дьайыыта улахан, өр кэмҥэ умнуллубат. Ол иһин “Куһаҕан умнуллубат” диэн этии үөскээбит. Куһаҕан, ыарыы киһи этин-сиинин таарыйдаҕына, буор куту үөскэттэҕинэ букатын умнуллубат үөрүйэххэ кубулуйар. Аһара мэник, улахан киһи тылын истибэт оҕону кыра эрдэҕинэ кыратык көм этигэр чыпчархайдаан биэрии өйүн-санаатын тосту көннөрөр, оҥорор быһыыта аһара барарын тохтотор. Оҕо чыпчархай дьайыытыттан этэ-сиинэ баарын уонна ыарыыны билэрин биллэҕинэ этин-сиинин харыстыыр санаата күүһүрэн оҥорор быһыытыгар сэрэнэрэ улаатара ситиһиллэр.
Араас куһаҕан солуннар бары сибээс ханаалларынан тарҕан-нахтарына дьон олору истэн, билэн оҕолорун оннук куһаҕан быһыылары оҥорумаҥ, куһаҕантан тэйиччи сылдьыҥ диэн этэллэрэ эбиллэр, оҕолор ханнык куһаҕан быһыылар баалларын билэллэ-риттэн, олору оҥорбот кыахтара улаатар. Төһө да бобо-хаайа сатаабыт иһин “Этэрбэс араадьыйатынан” тохтоло суох тарҕанар куһаҕан солуннар аһара улаатан, дарбайан хаалалларыттан дьон кырдьыгы арааран билэллэрин суох оҥороллоро ордук улахан куһаҕан содулу үөскэтэллэр. Куһаҕан солуну истиигэ киһи эрдэттэн бэлэмнэниитэ соһуйбатын, уолуйбатын үөскэтэр. Куһаҕан түүлү көрүү кэнниттэн киһи, бу түүлүн элбэхтик ырытан, сыаналаан тойонноотоҕуна, кимиэхэ эмэ кэпсээтэҕинэ өйө-санаата бу куһаҕаҥҥа утарсар, дьа-йыытын аҕыйатар кыахтанар. Куһаҕан солуну тириэрдиигэ эрдэттэн “Кэпсэтэ кэллим” диэн этиинэн сэрэтилиннэҕинэ киһи соһуйара, уолуйара кыччыыр. Сахалар “Куһаҕан сымыйа буолбат” диэн этиини туһаналлар. Куһаҕан солун көнөтүк, чуолкайдык этиллэрэ киһиэхэ ордук тиийимтиэ.
Куһаҕан солунтан дьон сэрэхтэрэ улаатар. Ол иһин куһаҕан солун кэмигэр биллэн иһэрэ ордук. Киһи бэйэтигэр сыһыаннаах куһаҕан солуннары эрдэ биллэҕинэ харыстанар кыаҕа улаатар. Раак да ыарыы буолбут киһи ыарыытын дьайыытын билэ сырыттаҕына өйө-санаата туруктанар, тулуура улаатан бөҕөргүүрэ ситиһиллиэн сөп. Куһаҕан тиийэн кэлиитигэр эрдэттэн бэлэмнэнэрэ табыллар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи тугу билэригэр, солуну истэригэр, көрөрүгэр ордук улахан сыһыаннаах:
а. Куһаҕаны билии.
б. Үчүгэйи билии.
Бу икки өрүттэри таба арааран олоххо туһаныы киһи буолууну ситиспити биллэрэр тутаах өйдөбүллээх. Солуну билии бу икки өрүттэрин уратыларын арыйыахпыт:
а. Оҕо аан бастаан дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран биллэҕинэ үчүгэй диэн баар буоларын билэргэ, үчүгэйи ордук сыана-лыырга үөрэнэрэ кыаллар. Итини тэҥэ, куһаҕан быһыылар ахсааннара биллэр аҕыйаҕыттан оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн таба туһанара улаханнык түргэтиир, билиитэ дириҥ, умнуллубат буолар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары эрдэттэн билэн, олору оҥорботугар, бэйэтэ тохтотунар күүстэнэригэр аналланар. Куһаҕан саҥаны айыыны оҥоруу судургутуттан, элбэх эрэйэ суоҕуттан оҕо улаатан иһэн үгүһү оҥорон кэбиһэр кыахтанарын сахалар билэн “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэллэр. Оҕо оройугар буору кутан бурҕаттаҕына төрөппүт бу быһыы куһаҕан, аны оҥорума диэн тохтоттоҕуна, оҥорбот буолуута үөскүүр.
Дьон ону-маны, солуну, саҥаны билиэхтэрин баҕалара улахан. Аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор араас куһаҕаннарын аан бастаан билии уонна олору оҥорбот буолуу, өй-санаа киһи быһыылаахтык, үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхаланан сайдарын үөскэтэр.
б. Үчүгэй аһара элбээн иһэр, дьон бэйэлэригэр үчүгэйи оҥорор санаалара үксээн иһэриттэн үчүгэй өссө эбиллэр. Дьон уһун үйэлэрин тухары үчүгэй быһыылары оҥороннор үчүгэй аһара элбээбит. Ол иһин үчүгэйи аҕалар, олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии отой аҕыйаабыт, билигин олус уһуннук үлэлээн, элбэхтик үөрэтэн биир эмэ киһи ону оҥороро кыаллар, табыллар кэмигэр кэлэн олоробут. “Что новое – это хорошо забытое старое” диэн этии үчү-гэйи оҥоруу чахчы аҕыйаабытын биллэрэр.
Киһи олоҕор үчүгэйи куһаҕантан таба арааран туһанара хайаан да ирдэнэр. Бу талан ылыыга сахалар “Айыыны оҥорума”, “Бобуулааҕы оҥорума” диэн үөрэхтэрин туһаныы ордук табыллар. Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу сатаммакка, табыллыбакка хаалан куһаҕаҥҥа кубулуйара элбэх, онтон оҥорорго бобуллар аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны арааран биллэххэ уонна олору оҥорботоххо, киһи оҥорор быһыытыгар үчүгэйэ элбиир кыахтанар.
Киһи үчүгэйи, бэйэтигэр туһалааҕы оҥостуон баҕарар. Үчүгэйи оҥорор туһугар аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны арааран билии ордук улахан туһаны оҥорор. Киһи үчүгэй буолуон курдук санаан оҥорон кэбиспитэ табыллыбакка хаалан куһаҕаҥҥа кубулуйан тахсан хомоторо быдан элбэхтик бэлиэтэнэр.
Киһи оҥоро сылдьар саамай туһалаах быһыытынан куһаҕан санааларыттан ыраастана, умна сылдьара буолар. Куһаҕан санаалартан ыраастанар, умнар туһугар киһи аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын бэйэтэ билэрэ туһалыыр. Бу быһыыны үөс-кэппит санаа куһаҕана быһаарыллан тахсарынан, ол санааны умнан кэбиһии киһи өйүн-санаатын ыраастыыр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ ол иһин “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэрин ситиһэр.
Кыра эрдэҕиттэн аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны арааран биллэҕинэ оҕо өйө-санаата туруктаахтык, икки өрүтүн тутуһан үчүгэйи оҥоруу диэки салаллан, сайдан барарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн хааччыйар. (1,41).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.