Строд Иван Яковлевич

Строд Иван Яковлевич - XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр гражданскай сэрии кыттыылааҕа, кыһыл хамандыыр.

Строд И.Я. Лудза диэн Латвия куоратыгар биэксэл дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт.

Аан дойду бастакы сэриитигэр кыттыбыт. Хорсунун иһин 4 Георгиевскай кириэһинэн наҕараадаламмыт, прапорщик сыбаанньатын ылбыт. 1918 сыллаахха Кыһыл аармыйаҕа бэйэтэ тылланан киирбит. Үрүҥнэри утары Сибииргэ сэриилэспит. 1918 сыл сэтинньититтэн 1919 сыл ахсынньытыгар дылы Өлүөхүмэ хаайыытыгар сыппыт. Босхолонон баран добровольческай революционнай этэрээти салайбыт. 1920 сыл алтынньытыттан Дальневосточнай өрөспүүбүлүкэ норуодунай-революционнай аармыйатын аттаах этэрээтин хамандыыра. 1921-23 сылларга батальон хамандыыра, полка хамандыырын көмөлөһөөччүтэ. Иркутскайтан Дьокуускайга дылы айанныырыгар- 2880 биэрэстэ тухары үрүҥнэри кытта элбэх кыргыһыыга кыттыбыт. Онтон А. Н. Пепеляевы урусхаллыырга кыттыспыт. "Выстрел" диэн куурсу бүтэрбит. 1927 Кыһыл аармыйаттан ыалдьан уурайбыт, Томскайга Осоавиахимҥа үлэлээбит. Үс Кыһыл Знамя уордьаннаах.

Бастакы Аан дойду сэриитигэр финляндскай полка сатыы эрэспиэскэтин этэрээтигэр сулууспалаабыта. Үс сылы быһа сэриилэһэрин тухары ,харса суох буолан, өстөөх траншеятыгар баран "тылы" тутан кэлэрэ, ыстаап кистэлэҥ докумуоннарын ылаары өстөөх тыылыгар кииртэлиирэ. Күчүмэҕэй сырыыларга хаста да бааһырбыта уонна контузияламмыта. Биирдэ эмиэ, куолутунан өстөөх билиндээһиттэн биир эписиэри соҕотоҕун тутан аҕалбытыгар Георгиевскай кириэһинэн төрдүһүн наҕараадаламмыта.

1918 с. муус устар 22 күнүгэр маҥнайгы Иркутскайдааҕы кавалерийскай дивизия байыаһа Иван Строд Забайкальеҕа Оловянай диэн сиргэ үрүҥнэри утары кырыктаах кыргыһыыга сылдьыспыта. Иркутскай куоракка Иван Строд бартыһааннар салайааччылара Сергей Лазону уонна Нестор Каландарашвилины кытта билсиспитэ. Бу дьон кини бэлиитикэлии өйүгэр-санаатыгар улахан сабыдыалы оҥорбуттара. Ахсынньы 8 күнүгэр Захаренко үрүҥ этэрээтигэр билиэн тутутуллубута. Уон биир хомуньууһу дэлби эрэйдээн, сордоон-муҥнаан тайҕаҕа өлөрбүттэрэ. Алта киһини, ол иһигэр Иван Строду, кырбаан баран Өлүөхүмэ түрмэтигэр үүрэн аҕалбыттара. Манна кини Захаров диэн кырдьаҕас бассабыыгы кытта билсибитэ. Көҥүлгэ тахсаат, Строд Захаровы кытта бииргэ өрө турууну тэрийэн, Өлүөхүмэ уокуругун колчак былааһыттан босхолообуттара. Онтон ыла Иван Строд Кыһыл Аармыйа добровольнай этэрээтин салайан, ахсынньы кыыдааннаах тымныытын ортотунан Сунтаар оройуонугар хорсун айаны айаннаан тиийбитэ уонна онно Сэбиэскэй былааһы олохтообута.

1920 с. Иван Строд күһүн Уһук Илиҥҥэ норуоту босхолуур аармыйа дивизиятыгар аттаах этэрээт хамандыыра буолбута. 1922 сыллаахха сэтинньигэ контрреволюционнай баанданы суох оҥорбуттара. Ол эрээри эйэлээх олох өр буолбатаҕа. Харбинтан японскай-американскай имперналистар Саха сиригэр генерал Пепеляев үрүҥ дурусуунатын тэрийэн ыыппыттара. 1923 сыл тохсунньуга генерал Пепеляев Амманы уонна Төҥүлүнү ыһар сыаллаах Саха сирин илиҥ улуустарыгар киирбитэ. Олунньу 17 күнүгэр генерал Пепеляев Дьокуускайга кимэн киириини саҕалыырга бирикээс биэрбитэ. Ол эрээри Петропавловскайтан Аммаҕа айаннаан иһэр И.Я.Строд хамандьыырдаах кыһыл этэрээтэ ити былаан туоларыгар мэһэй буолбута. 5 күннээх уһун сындылҕаннаах айан кэнниттэн, олунньу 13 күнүгэр стродовецтар Амматтан 18 км. сиргэ турар Саһыл Сыһыыга олохтоох саха А.Н.Карманов уһаайбатыгар тохтообуттара. Олунньу 14 күнүгэр сарсыарда эрдэ 230 киһилээх генерал Вишневскай этэрээтэ Саһыл Сыһыыга саба түспүтэ. Олунньу 15 күнүгэр күнүс 600 киһилээх үрүҥ этэрээтин төгүрүйбүттэрэ.

Үрүҥнэр ахсааннара 5 төгүл элбэҕин үрдүнэн Строд этэрээтин байыастара санааларын булгуруппатахтара. Пепеляевецтар 18 чаас устата тохтоло суох атаакалаабыттара. "Муустаах кириэппэс" байыастара геройдуу кыргыспыттара. Ити курдук гражданскай сэрии историятыгар "Муустаах осада" диэн ааттанан киирбит 18 күннээх Саһыл Сыһыы героическай оборуоната саҕаламмыта.

Олунньу 14 күнүгэр кулун тутар 4 күнүгэр диэри Строд этэрээтэ үрүҥнэр хас эмэ төгүл элбэх ахсааннаах этэрээттэрин бииртэн-биир саба түһүүтүн киэр кыйдаабыттара. "Муустаах кириэппэс" байыастара 18 күн устата хорсун быһыыны көрдөрбүттэрэ. Военком М.Г.Кропачев, ГПУ уполномоченнайа И.Н.Кайгородцев, 2-c рота командира Л.И.Павлов, эскадрон командира А.Н.Тулицын, онтон да атыттар байыастарга холобур буолбуттара. И.Я.Строд икки төгүл ыараханнык бааһыран, хаана барарыттан өйүн сүтэрэ-сүтэрэ, эрдээхтик уонна хорсуннук сэриилэспитэ, байыастарын салайбыта.

Ити кэмҥэ К.К.Байкалов уонна Е.И.Курашов командирдаах кыһыл этэрээттэрэ кулун тутар 2 күнүгэр Аммаҕа уонна Билиистээхэ пепеляевецтэри букатыннаахтык үлтүрүтэргэ быһаарыылаах охсууну оҥорбуттара. Кулун тутар 4 күнүгэр сарсыарда эрдэ Курашов этэрээтэ Саһыл Сыһыы геройдарын босхолообута.

Саһыл сыһыы оборонатыгар эрдээхтик уонна геройдуу охсуспутун бэлиэтээн Советскай Ийэ дойду Иван Строду кыһыл знамя орденынан иккиһин наҕараадалаабыта. Ыам ыйын 2 күнүгэр Саха автономнай республикатыга биир сылын туолуутугар митинг буолбута. И.Я.Стродка куорат үлэлээн иитиллээччилэрэ Строд-Якутскай диэн бочуоттаах ааты иҥэрэр туһунан уураах ылыммыттара. Сотору Иван Строду ЯЦИК аатынан Кыһыл көмүс знагынан наҕараалаабыттара. Иван Строду Саха сирин "Кыһыл Геройа" диэн норуот уоһуттан түһэрбэт сэһэн-номох буолбута. Бэһис армия 12 корпуһун командующайа "Саха сирин геройа" диэн кыһыл көмүһүнэн суруллубут үрүҥ көмүс саабыланы туттарбыта. Сайын 1923 с. бааһырбыта. Үтүөрэн, Строд Иркутскайынан Москваҕа үөрэнэ барбыта. Айаннаан иһэн аара Новосибирскайга байыаннай уокурук штабыгар сылдьар. онно киниэхэ Сибиир илиҥҥи өттүгэр Ангара-Ленскай оройуоҥҥа Балаганскайтан Качукка диэри үс сыл ороспуойдаан баппатах Донской үрүҥ баандатын суох гынарга саҥа бойобуой сорудах бэриллэр, Строд революция өстөөхтөрүн кытта охсуһарга мэлдьи бэлэмин быһыытынан, ити сорудаҕы үөрүүнэн ылыммыта уонна 103-с Сибирскай стрелковай полка үс батальонун хамаандалаан үс ый устата урут таба туттарбатах Донской баандатын эспитэ. И.Я. Строду бу операцияны кыайыылаахтык толорбутун иһин Бойобуой Кыһыл Знамя орденынан үһүс төгүлүн наҕараадаабыттара.

1924-25 сс. саха чулуу дьонуттан биирдэстэрэ М. Артемьев Майда өрүс эргин өрө туруну көҕүлээбитэ. Атыыһыт Ю.Галибаров, А.Новгородов, эбэҥкилэр баайдара П. Карамзин көмөтүнэн холуобунай буруйдаахтартан уонна олохтоох эбэҥкилэртэн үрүҥ этэрээттэр үөскээбиттэрэ. Былааска саҥа куттал суоһаабытын билэн, Строд бэйэтин баҕатынан Саха бырабыыталыстыбатыгар "үрүҥ баанданы" эһэргэ бэлэмин биллэрэр. Дьокуускайга кэлээт Саха АССР Амма-Нельнан сэриитин фроҥҥа аттаммыта. Үрүҥнэр нэһилиэнньэ өйөөбүтүн билэн уонна Строд этэрээтэ эккирэтэн иһэриттэн, 1925 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Сулҕаччы дэриэбинэтигэр сааларын-сэптэрин ууран бэриммиттэрэ.

И.Я.Строд 1925-26сс. үһүс интернационал аатынан үрдүк тактическай стрелковай оскуола толору курсун үөрэнэн бүтэрбитэ. И.Строд үгүс байыаннай мемуарнай айымньылар автордарынан буолар. Оччотооҕу кэмҥэ кини кинигэлэргэ ыччаты байыаннай - патриотическай иитиигэ уһулуччу суолтаны ылбыттара. Дойдуга киэҥ далааһыннаах репрессия саҕана 1937 сыллаахха олунньу 4 күнүгэр тутуллан хаайыллыбыта. Кинини РСФСР холуобунай кодексын 58-8,58-11 ыстатыйаларынан ("Сэбиэскэй былааһы утары террористическэй тэриллиигэ кыттыы") буруйдааннар 1937 сыл атырдьах ыйын 19 күнүгэр сууттаабыттара уонна ол күн ытыллыбыта. 1957 сыллаахха от ыйын 23 күнүгэр реабилитацияламмыта.

Ылыллыбыт сирэ:

• Амматааҕы архыып дьиэтэ.
• Дьон кэпсээнэ-ипсээнэ.

Кинигэлэрэ:

• В Якутской тайге, М., 1961;
• Якутия в прошлом и в настоящем, Якутск, 1933.

Сигэлэр

• sholast.ru